MÜSLÜMANIN ÖTEKÝ ÝLE ÝLÝÞKÝLERÝ

Müslümanýn gerek bireysel gerekse toplumsal olarak "öteki" diyebileceðimiz Müslüman olmayanlarla iliþkileri nasýl olmalýdýr? Küresel bir köye dönüþen günümüzde ticaret, siyaset ve hayatýn akýþý konusunda hangi kýsýtlamalar söz konusudur?

Müslümanýn gerek bireysel gerekse toplumsal olarak “öteki” diyebileceðimiz Müslüman olmayanlarla iliþkileri nasýl olmalýdýr? Küresel bir köye dönüþen günümüzde ticaret, siyaset ve hayatýn akýþý konusunda hangi kýsýtlamalar söz konusudur? Dinler arasý diyalog ve AB gibi projelere hangi açýlardan bakabiliriz? Terimlerin ve yüklenen anlamlarýn yorumlarýný nasýl deðerlendirmeliyiz?
Bütün bu sorularý cevaplandýrmaya geçmeden önce bu konuda net hükümler ortaya koyan Kur’an ayetlerini hatýrlayalým. “Ey insanlar sizden baþkalarýný dost edinmeyin…” (Âl-i Ýmran 118) “Müminleri býrakýp da kâfirleri dost edinmesinler. Kim böyle yaparsa; Allah ile dostluðu kalmaz…” (Âl-i Ýmran 28) “Ey iman edenler, müminleri býrakýp da kâfirleri dost edinmeyin. Allah'ýn aleyhinize apaçýk bir ferman vermesini mi istersiniz?” (Nisa 144) “Ey iman edenler, Yahudi ve Hýristiyanlarý dost edinmeyin. Onlar birbirlerinin dostudurlar. Sizden herkim onlarý dost edinirse, o da onlardandýr.” (Maide 51) “Ey iman edenler benim de düþmaným sizin de düþmanýnýz olanlarý dost edinmeyin…” (Mümtehine 1)
Bu ayetler bize Ýslam'ýn ayrý bir birey ve toplum inþa ettiðini ve öteki karþýsýnda duruþunu ve konumunu belirlemesi gerektiðini ortaya koymaktadýr. Ýslam biraz ondan biraz bundan alýnarak oluþturulmuþ bir hayatý deðil, özgün ve ayrý bir hayatý öngörmektedir. Davet ettiði hayat biçimi ötekinin ýslahý deðil yeni bir hayattýr. Bu yapýsýný korumak için ötekine benzememe, dýþlama öngörmesi doðaldýr. Tüm dinlerin ve ideolojilerin varlýk nedeni, varlýklarýný koruma ve sürdürme sebebi de farklý olmalarýdýr. Eðer farklý deðilse ona ne gerek olacaktýr. Tevhid kelimesi içinde var olan, ötekini reddettikten sonra kendi imanýný ortaya koyma esasýný da bu bakýþ açýsýndan görmek lazýmdýr. Þimdi biraz da kullanýlan terimleri irdeleyerek bakalým; “Veli edinmeyin” hükmündeki velayet sözcüðü sözlükte þöyle açýklanmaktadýr: “Çocuðun bakýmý ve idaresi üzerinde olan, hal ve hareketlerinden sorumlu bulunan kimse, dost, yakýn.” Baþka bir yerde, “yardýmcý, destek veren, arka çýkan, dost, akraba, hami, koruyucu, efendi, sahip, malik” diye anlamlandýrýlmaktadýr. Maide 51. ayetin yorumunda bu kelimenin yalnýzca “dost” anlamýnda kullanýlmasý ve anlaþýlmasýnýn eksik olacaðý vurgulanmaktadýr. Özellikle ehl-i kitap için, Peygamberimizin uygulamasý da deðerlendirilerek ayrý bir yorum getirilmeye çalýþýlmaktadýr. Buna göre “Yahudi ve Hýristiyanlarý veli edinmeyin” cümlesinin, “onlarýn egemenliðini ve himayesini” kabul etmeyin þeklinde anlaþýlmasýný tavsiye etmektedirler. Ýbn-i Abidin’in “velayet, baþkasý üzerine ister istemez sözünü geçirmektir” hukukî yaklaþýmýný da dikkate alarak, sadece bu açýdan bakýldýðýnda bile AB ve diðer Hýristiyan topluluklarla iliþkiler konusunda temel ölçünün ne olmasý gerektiði açýða çýkmaktadýr. Tek taraflý bir ön kabul tam da ayetin ifade ettiði tehlikeyi göstermektedir.
Ýliþkinin bir baþka boyutu “diyalog”dur. Sözlükte, “iki kiþinin konuþmasý, karþýlýklý konuþma, taraflarýn bir araya gelerek belirli konular üzerinde konuþmasý" ya da "düþünce sistemleri, örf ve adetleri, inançlarý, kültürleri farklý insanlarýn bir araya gelerek ortak bir paydada buluþma, birbirlerini anlama ve huzur içinde yaþama gayreti" olarak açýklanmaktadýr. Yukarýda çizdiðimiz esaslara göre dinler arasý diyalog imkâný bile söz konusu olmamaktadýr. Belki farklý din mensuplarý arasýnda diyalog biçiminde düzeltme yapýlabilir. Bu takdirde de diyalog teriminin bazý anlamlarý Ýslam’ýn öngördüðü anlayýþýn dýþýnda kalmaktadýr. Bunlardan birisi ortak bir paydada buluþma düþüncesidir. Ýslam’a göre bu ortak payda Ýslam'dýr. Yahudi ve Hýristiyanlarýn Ýslam'a gelmeleri ve Müslüman olmalarý "ortak payda" içinde buluþmadýr. Bunun dýþýnda bir ortak payda aramak kabul edilemez.
Öteki ile ortaklýk ya da ittifak konusunda da sözlük anlamlarýndan hareket ederek yaklaþým belirlenebilir. Ortaklýk, "beraber iþ yapan, kâr gayesiyle birlikte hareket eden kiþiler arasýndaki bað"; ittifak, "ortak bir gayede anlaþma, fikir birliði etme, birleþme, birlik, bir toplulukta herkesin ayný fikirde olmasý" þeklinde açýklanmaktadýr. Bu durumda da velayeti ötekine býrakmamak gerekmektedir. Büyük ortak olmak, ittifakýn güçlü ortaðý olmak aranýlan ve istenilendir. Yapýlan iþin, ticarete konu malýn, ticaretin iþleyiþ esaslarýnýn belirleyicisi Müslüman olmalý öteki bunu kabul etmelidir. Tersi bir ittifak veya ortaklýk Müslüman uygun düþmez.
Þimdiye kadar yazýlanlardan öteki ile iliþkilerin düþmanca olacaðý anlaþýlmamalýdýr. Allah þöyle buyurmaktadýr: "Allah sizinle din uðrunda savaþmayan ve sizi yurtlarýnýzdan çýkarmayanlara iyilik yapmanýzý ve onlara adil davranmanýzý yasaklamaz. Çünkü Allah adaletli olanlarý sever." (Mümtehine 8) Burada ortaya konulan esas, kendi kimliðini ikame etme, ötekinin kimliðini tanýma, ötekinin varlýðýný reddetmemedir. Bunun için, ötekinin kimliðini kendi kimliði olarak kabullenme reddedilmekte; kendi kimliðini ötekine zorla kabul de reddedilmektedir. Müslüman, Müslüman kalarak, Yahudi de Yahudi kalarak varlýðýný sürdürebilir. Öteki düþmanca bir tavýr sergilemedikçe, Müslüman yönetimini kabul ettiði müddetçe Müslümanlar tarafýndan
1. Dýþ düþmanlara karþý korunacaktýr
2. Ýçerde her türlü güvenliði saðlanacaktýr
3. Hak ve özgürlüðü verilecektir.
Hukuken zimmî (Ýslam hâkimiyetini kabul etmiþ ehli kitap vatandaþ) birisiyle her türlü sosyal, kültürel iliþki caizdir. Dostluk, diyalog, komþuluk, ortaklýk, arkadaþlýk gibi iliþkilerde sakýnca bulunmamaktadýr. Ýnsanî iliþkiler bakýmýndan yoksula, yolda kalmýþa yardým etmek, hastasýný ziyaret etmek, cenazesine katýlmak, sevinçli gününde yanýnda olmak ve onlarý toplumun bir parçasý olarak görmek uygun bir davranýþtýr. Zimmî olmasa da gayr-i Müslim birisine, anlaþma karþýlýðý ücreti alýnarak hizmet etmek, iþ yapmak, yapýlan iþ ve hizmet Ýslam’a aykýrý olmamak kaydýyla caiz görülmüþtür.
Müslüman olmayan ülkelerdeki Müslümanlarýn ticarî faaliyetleri ve iliþkilerini bu açýdan deðerlendirmeleri uygun olacaktýr. Bir Müslümanýn “ben yahudiyim, ben hýristiyaným” diyen bir hanýmla evlenmeleri yasaklanmamýþtýr. Burada, bozulmuþ olsa da, bu inançlarýný ifade etmeleri yeterli bulunmuþtur. Ancak Müslüman olmayý kabul etmedikçe, bir Müslüman hanýmýn Hýristiyan veya Yahudi bir erkekle evlenmelerine izin verilmemiþtir. Dinimizin ötekiler içinde Yahudi ve Hýristiyanlara ayrýcalýk tanýnmasý, onlarý Ýslam'ý anlamak konusunda daha hazýrlýklý görmesindendir. Ýslam tarihi boyunca ehli kitap ayrýcalýklý bir muamele ile karþýlanmýþtýr. Bu da Kur'an’ýn bunlara tanýdýðý bir haktýr. Bu gruplarla iliþkiler barýþ içinde tutulduðu müddetçe Müslümanlar lehine sonuçlar doðmuþtur. Ýslam'ýn hedefi, sunduðu hayat tarzýnýn bütün insanlarca kabullenilmesidir. Ýnsanlarla bu doðrultuda diyalog içinde olmanýn müslümanýn görevi olduðu açýktýr.
Bu görevi yüklenen insanlarýn “ortak payda” gibi “biraz ondan biraz bundan” yaklaþýmlarýnýn fayda saðlamayacaðýnýn farkýnda olmalarý gerekir. Allah Teâlâ, dini tamamladýðýný ve din olarak Ýslam'ý seçtiðini buyurmaktadýr. Ýslam eksiksiz ve tam olandýr. Ondan çýkarýlacak ya da ona ilave edilecek hiçbir þey yoktur.
Barýþ içinde bir arada yaþamak, din ve vicdan özgürlüðünü sýnýrlamamak, baþkalarýnýn kutsallarýna saygý göstermek, arada düþmanlýk ve kavgayý körüklememek arzu edilen olmalýdýr. Taraflarýn aralarýnda vardýklarý mutabakat ve anlaþmalara sadýk kalmalarý, farklý kimlikleri ve hayat tarzlarýný olaðan karþýlamalarý, taraflarýn diyalogu için temel teþkil etmelidir.
Müslüman ötekini yok etme anlayýþýný reddeder. Ýslam’ýn özünde bu yoktur. Ötekine yeni bir hayat tarzýný sunar ve bunun için gayret gösterir. Kendisine düþmanca bir tavýr takýnmadýkça da hoþgörü ve anlayýþ göstererek herkesin kendini dilediði gibi gerçekleþtirmesine izin verir. Bütün bu söylenenlerden sonra inisiyatifi, çýkýþ merkezi baþkalarýnda bulunan giriþim ve hareketlerin inisiyatifi elinde bulunduranlarýn amaçlarýna uygun sonuçlanmasý ihtimalinin yüksekliði göz önüne alýnarak, her giriþimi iyi niyetli olarak deðerlendirmek mümkün görünmemektedir. Velayetin, inisiyatifin elden býrakýlmamasýnda yarar olacaðý açýktýr. Niyet ölçmek yerine temel kriterleri elden býrakmamak doðru olacaktýr.