YÖNETENLERÝN DENETÝMÝ


Yönetenlerin denetimi, tercih edilen yönetim biçimleriyle yakýndan ilgili olduðu gibi, doðu-batý ayrýþýmýnýn doðurduðu kültürel farklýlýklarla da ilgilidir. Bu konuda yazmak ve eleþtiriye uðramamak zor olsa da, biraz cahil cesareti diyebileceðimiz görüþlerimizi dile getirmek istiyoruz.

Denetim, yönetim sisteminin bir parçasý olarak görülmektedir. Öyle olunca da insan öncelikli bir yönetimde merkezde insan varken, sistem öncelikli bir yönetimde insan bir diþli parçasý konumuna gelmektedir. Ýkisinin ortasýnda yer alan bizim gibi toplumlarda her þey birbirine karýþmakta, ya zaman zaman geçmiþe özlem, ya da yabancý hayranlýðý duygularý arasýnda kalmaktayýz.
Bu yazýda daha ziyade kendi deðerlerimiz açýsýndan yönetenlerin denetimini konu edineceðiz. Ýnsan öncelikli bir sistem içinde bu denetimin nasýl yapýldýðý konusunda kaynaklara göz atacaðýz. Doðacak eksiklik veya hatalarýn daha ziyade bizim eksikliðimiz olduðunu ve düzeltmeye açýk olduðunu da kaydedelim.
Ýslam’da her bir birey ayný zamanda yöneticidir. Yönettiklerinden sorumludur. Sorumluluðun ya da denetimin merkezi bireyin vicdanýdýr. Ayrýntýlý bir þekilde sorumluluklar, ödevler, görevler belirlenmiþ, yükümlülükleri yerine getirmek, vicdanî bir denetime tabi tutulmuþtur. Halk arasýndaki, “Herkesin baþýna polis dikemeyiz, insanlarýn kalbine Allah korkusu yerleþirse, kötülükler önlenir” sözü bu denetimi özetler. Kapýlara kilit vurulmadýðý, insanlarýn mahkeme kapýlarýna yýðýlmadýklarý eski günler özlemi de bu duyguyu anlatýr. Ayný zamanda ahlâkî ve dinî yükümlülükleri hiçe sayan, vicdanî sorumluluklarýný unutan bireyler konusunda eli kolu baðlý, kaderci, sorgulayamayan bir tutum sergilenir.
Devlet yönetimi ile ilgili konularda Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem ve dört halife döneminde belirlenmiþ ve uygulanmýþ bazý ilkeler vardýr. Bu ilkeler hem yönetim hem de denetimle ilgilidir. Biraz da bunlar üzerinde duralým. Bu yöntemlerden biri yöneticilerin seçiminde “bey’at” yöntemi uygulamasýdýr. Peygamberimize ve dört halifeye bey’at edilmiþtir. Bu bey’at tüm ülke vatandaþlarý tarafýndan yapýlmýþ deðildir. Belli bir grup bey’at etmiþ, onlarýn çoðunluðu temsil ettikleri, diðerlerinin itirazý söz konusu olmadýðýndan, kabul edilmiþtir. Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellemin: “Kim ki, boynunda bey’at olmaksýzýn ölürse, cahiliye ölümü ile ölmüþ olur.” (Müslim) hadisi sebebiyle sonradan da olsa tüm müslümanlarýn bey’at ettikleri belirtilmektedir. Bu hadis seçim hakkýný kullanmayý da zorunlu hale getirmektedir. Her ne kadar görevden alma aðýr þartlara baðlanmýþ ve zorlaþtýrýlmýþ olsa da, Fýkýhçýlar seçim yapmaya yetkili olanlarýn görevden almaya da yetkili olduðu görüþündedirler. Seçilenler belli bir süreyle kýsýtlanmadýklarý ve kriterlere uymalarý halinde, ölünceye kadar görevde kaldýklarý görülmektedir.
Dört halife döneminden sonra “seçim” iþlevinin ortadan kalkmasýnda hukukçularýn da sorumluluðu olduðunu düþünüyorum. O dönemde ibadet ve muamelatla ilgili çok ayrýntýlý ve sistematik bir çalýþma yapýlmasýna raðmen, seçim için, Kur’an ve sünnetin belirlediði ilkeler doðrultusunda, zorunlu bir hukuk sistemi oluþturulamamýþtýr.
Daha sonraki dönemlerde seçiciler olmadýðý gibi, seçicilerin denetimi de olmamýþtýr. Hâlbuki yönetilenlerin yönetenleri denetleme haklarý vardýr ve olmalýdýr. “Sizden iyiliðe çaðýran, iyiliði emredip, kötülükten alýkoyan bir topluluk bulunsun.” (Âl-i Ýmran 104) “Sizden kim bir kötülüðü görürse onu eliyle deðiþtirsin. Gücü yetmezse diliyle, yine gücü yetmezse kalbiyle buðzetsin. Bu ise imanýn en zayýf halidir.” (Müslim) “Allah bir takým özel kiþilerin amelleri sebebiyle herkesi azaplandýrmaz. Ne zaman ki onlar, aralarýnda kötülüðün iþlendiðini görüp de ona tepki gösterip, deðiþtirmeye güç yetirdikleri halde tepki göstermezlerse, iþte o zaman Allah özel kiþilerin yaptýðý iþlerden dolayý genele de azap eder.” (Ahmet b. Hanbel) “Cihadýn en faziletlisi, zâlim bir hükümdarýn yanýnda söylenen hak sözdür.” (Ahmet b. Hanbel) Benzer âyet ve hadislerden hareketle yönetenlerin denetiminin zorunlu olduðu sonucu çýkmaktadýr.
Peygamberimiz ve dört halifenin uygulamalarýndan biri de meclistir. Ýster istiþare ister denetim görevi olsun bir meclisin olmasý öngörülmüþtür. Peygamberimizin ensâr ve muhacirden oluþan (nakip) meclisi ile istiþare ettiðine dair çeþitli rivayetler kaynaklarda mevcuttur. “Ýþ hususunda onlarla müþavere et. Azmedip karar verdin mi, artýk Allah’a güvenip dayan.” (Âl-i Ýmran 159) âyeti bu konuda yol göstermektedir. Elbette meclis yalnýzca yöneticiyi tasdik meclisi olmayacaktýr. Allah Rasulü sallallahu aleyhi ve sellem böyle bir tehlikeyi görerek þöyle buyurmaktadýr: “Pek yakýnda bir takým yöneticiler olacaktýr. Onlarýn yaptýklarýnýn bir bölümünü þeriata uygun olarak görecek, bir kýsmýný da uygun görmeyeceksiniz. Kim uygun görmediði (münker) þeyden hoþlanmaz ise, o kurtulur. Kim (münkere) tepki gösterip reddederse esenliðe kavuþur.” (Müslim) Bu hadisten meclisin hem danýþma, hem de denetim özelliði olduðunu açýkça anlayabilmekteyiz.
Meclisin kurumlaþamamasý da problemlerden biri olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Daha sonra meydana gelen iç çatýþmalarýn çözümsüz kalmasý meclisin ve denetim eksikliðinin ne kadar önemli olduðuna iþaret olarak görülebilir.
Diðer bir denetim mekanizmasý da yargýdýr. Kaynaklar “Mezalim mahkemesi”nden bahsetmektedirler. Bu mahkemelerde yöneticilerin yargýlandýðý bilinmektedir. Denetimin normal mahkemelerce de sürdürüldüðü göz önüne alýndýðýnda, bir de böyle özel mahkemenin bulunmasý, yargý denetimine önem verildiðini gösterir.
Bütün denetim mekanizmalarýna raðmen, insan öncelikli bir sistemde bazý yöneticiler âdil olmuþ baþarmýþlar, bazýlarý da hem somut hem de soyut denetimi benimsemeyerek zâlim ve baþarýsýz olmuþlardýr.
Aslýnda iki yapýyý birleþtirme fýrsatý deðerlendirilememiþtir. Hem insanlarýn helal-haram, adalet-zulüm konusunda bireysel eðitimlerinin yapýlmasý, hem de somut bir denetim sistemi kurulabilirdi. Hem trafik konusunda çok iyi eðitim verdikten sonra, hem de ihlâlini denetleyen ve cezalandýran bir sistem kurulabileceði gibi. Hem vergi vermenin bilincini verip hem de vergi denetimini somut bir sisteme baðlamak gibi.
Sözün burasýnda, neden saðlam bir dinimiz ve ahlâkýmýz olduðu halde, yozlaþmanýn böylesine fazla olduðu sorusunun cevabýný bu tahlilin içine sokabiliriz. Bugün biz, ne birinci þýktaki gibi insanýmýzý eðitebiliyoruz, ne de ikinci þýktaki somut sistemleri kurabiliyoruz. Amerikalý bir mükellef ahlâklý olduðu için deðil, sistemin denetiminin acýmasýzlýðý sebebiyle vergi kaçýrmýyor. Duyarsýz bir Türk mükellefin ise ne ahlâkî ne de sistematik bir endiþesi bulunmuyor. Rahatlýkla vergi kaçýrýyor. Ýçinde bulunduðumuz toplumun açmazý da burada: Doðulu mu, batýlý mýyýz?