M. NÝHAT MALKOÇ

            Eski Türklerde "ana hakký" ile "Tanrý hakký" bir tutulmuþtur.

            Eski Türklerde kadýn çok kýymetli bir varlýktý. Kadýna duyulan saygý ve sevgi üst düzeydeydi. Öyle ki "ana hakký" ile "Tanrý hakký" bir tutulmuþtur. Türk dillerindeki kelimelerde cinsiyet ayrýmýnýn(müennes/müzekker, erkeklik/diþilik) olmamasý da kadýnla erkek arasýnda fark gözetilmediðini gösterir. Aksine kadýn bazý yerlerde daha ön plandadýr.

            Eski Türklerde aileye çok büyük bir kýymet verilmiþ, ailenin ayrýlmaz bir parçasý olan kadýn, adeta baþ tacý edilmiþtir. Kadýn her þeyden evvel eþ ve anne olarak görülmüþtür. Ailenin, dolayýsýyla da toplumun mutluluðu ona endekslenmiþtir. O ki çocuk doðurmakla kalmaz, onu besler, büyütür, ona kol kanat gerer, ilk eðitimini de kendisi verir. 

            Eski Türklerde kadýn, anneliðinin yanýnda daima kocasýnýn yanýnda ve yakýnýnda yer alan asil bir kahramandý.  Kadýn ata biner, silah kullanýr, yeri geldiðinde düþmana karþý kahramanca savaþýr. Orta Asya Türk devletlerinden Ýskitlerde, Hunlarda, Göktürklerde ve Uygurlarda kadýnlar çok mühim konumdaydý. Haklarý ve yetkileri çoktu. Özellikle Ýskitlerde kadýnlar asker olarak yetiþtirilir, erkeklerle birlikte savaþýrlardý. Büyük Hun Ýmparatorluðu adýna Çin ile ilk barýþ antlaþmasýný Mete’nin hanýmýnýn imzalamýþ olmasý eski Türklerde kadýnýn hangi konumda olduðunu göstermesi açýsýndan önemlidir.Oysa Batýlý devletlerde kadýn estetik bir unsur olmanýn ötesinde bu gibi özelliklere sahip bir varlýk olarak görülmez.

                Eski Türk devletlerinde kadýnlar cemiyet hayatýnda olduðu gibi, siyasî hayatta da önemli roller üstlenmiþtir.  Hun Türklerinde kadýn, erkeðin eksiklerini tamamlayan bir unsur olarak görülürdü. Devlet iþleri de dahil olmak üzere, kadýnýn dahil olmadýðý hiçbir iþ yok gibiydi. Yabancý devlet elçileri hakanýn huzuruna çýkarken eþleri de yanlarýnda bulunurdu. Hatta hakanlarýn eþleri tek baþlarýna bile elçileri kabul etme hakkýna sahiptiler.  Kabul törenlerinde, ziyafetlerde, þölenlerde hatunlar hakanýn solunda otururdu. Siyasî ve idarî meselelerde görüþ beyan ederlerdi. Bunlarýn ötesinde kadýnlar harp meclislerine bile katýlýrdý. 

            Destanlarda kadýn, hayatýn öznesi durumundadýr.

            Sözlü edebiyatýmýzýn en önemli ürünleri olan destanlarýmýzda kadýnlar çok önemli bir yer teþkil eder. Destanlarda kadýnlarla erkeklerle hep bir arada verilir. Yaratýlýþ Destaný'nda Ülgen'e(Tanrýya) insanlarý ve dünyayý yaratmasý için fikir ve ilham veren "Ak Ana" isimli hoþ bir kadýndýr. Yine Oðuz Kaðan'ýn ilk karýsý karanlýðý yararak gökten inen mavi bir ýþýktan, ikinci karýsý ise kutsal bir aðaçtan doðmuþ olaðanüstü varlýklardýr. Týpký bunlar gibi diðer Türk destanlarýnda da kadýn kutsal bir varlýk konumundadýr. 

            Eski Türk metinlerinde kadýn(özellikle anne) hep baþ roldedir. Özellikle Oðuz Kaðan, Dede Korkut gibi metinlere bakýldýðýnda, kadýnýn anne olma hüviyetiyle kutsal bir özellik taþýdýðý görülebilir. Bu da neslin devamý için kadýnýn taþýdýðý önemin göstergesidir. Destan metinlerinde kadýn, yeri geldiðinde erkeðini teskin eden, onunla birlikte acýlar çekebilen, özellikle zorluklara katlanabilen güçlü bir imgedir. Dede Korkut Hikâyeleri'nde kadýn þöyle tasvir edilir: "Yer basmayýp yürüyen/Kar üzerine kan dammýþ gibi kýzýl yanaklým/Koþda badam sýðmayan dar aðýzlým/Kalemciler çaldýðý kara kaþlým/Kurmasý kýrk tutam kara saçlým" Yine ayný metinlerdeki “Beri gelgil baþým bahtý, evim tahtý,/Evden çýkýp yürüdüðü vakit selvi boylum,/Topuðunda sannaþtýðý zaman kara saçlým,/Kumlu yaya benzer kara saçlým,/Kurulu yaya benzer çatma kaþlým,/Çifte badem sýðmayan dar aðýzlým,/Kadýným direðim dölügüm." ifadeleri Türklerin kadýný ne kadar yücelttiðini, onu hak ettiði konuma koyduðunu gösterir. Bu hikâyelerde geçen þu ifadeler de kadim Türk milletinin kadýn algýsýnýn aynasý hükmündedir:  “Türk halký yok olmasýn diye, halk olsun diye, babam Ýlteriþ Hakaný (ve) annem Ýlbilge Hatunu göðün tepesinden tutup (daha) yükseðe kaldýrmýþlar muhakkak ki”, “Türk halkýnýn adý saný yok olmasýn diye, babam hakaný (ve) annem hatunu yüceltmiþ olan Tanrý, devlet veren Tanrý, Türk halký(nýn) adý saný yok olmasýn diye, beni o Tanrý hakan (olarak tahta) oturttu”

            Dede Korkut Hikâyeleri'nden biri olan Bamsý Beyrek hikâyesinde "Banu Çiçek" at binmeyi çok iyi bilen, kýlýç kullanmakta maharetli, iyi savaþan örnek bir kadýn modelidir. Bu gibi güçlü kadýnlar kahramanlarýn evlenirken tercih edeceði kadýnlar olarak görülür.

            Bugün birçok konuda örnek gösterdiðimiz Avrupa, geçmiþte kadýnlarýn adeta bir mal gibi alýnýp satýldýðý geri zihniyetli bir kýtaydý. Kadýnlar orada köle muamelesi görürlerdi. Hiçbir haklarý yoktu. Düþünceleri dikkate bile alýnmazdý. Oysa ayný dönemlerde Türklerde kadýn erkekle ayný haklara sahipti. Öyle ki kadýnlar devlet baþkanlýðý bile yapmaktaydýlar. M.Ö.1500'lerde Pers ve Medlerin en güçlü hükümdarý Ahameniþ Kralý Kirus'u bozguna uðratan Ýskit/Saka imparatoriçesi Tomris Katun bu konuda verilebilecek en güzel örnektir.

            Göktürkler zamanýndaki madenî paralarda kaðan eþleri ile kaðanlar bir arada yer alýrlardý. Bizler bugün bile bu noktaya gelemedik. Yine o dönemde kaðan eþleri kurultayýn doðal üyesi sayýlýrdý; söz ve rey hakký bulunurdu. Kaðan öldüðünde veya sefere çýktýðýnda kaðan eþleri, kaðan savaþtan dönünceye veya yeni kaðan seçilinceye kadar devleti idare ederlerdi. Kadýnlara bu denli önem verilmesi onlarý güçlü ve özgüven sahibi kýlardý.

                Kýrgýzlarýn gönül göðünde parlayan bir yýldýz: Kurbancan Datka

            Kurbancan, 1811 senesinde Oþ þehrine baðlý Madý Kýþlaðý(Kara Suu bölgesinde) dünyaya gelmiþtir. Munguþ Sülâlesi'nin Bargý kabilesindendir. Babasý varlýklý bir çiftçi olan Mamýtbay(Mamatbay)'dýr. Kurban Bayramý'nda dünyaya geldiði için kendisine "Kurbancan" ismi verilmiþtir. Zira Kýrgýzlarda Ramazan ve Kurban bayramlarýnda dünyaya gelen çocuklara bu tarz isimler verildiðinde ömürlerinin uzun ve çocuklarýn saðlýklý olacaðýna inanýlýrdý.

            Kurbancan'ýn ailesi Ýslâm inancýna, Türk âdetlerine ve geleneklerine göre yaþayan bir aile olduðu için onu da ayný inanç ve kültür iklimde yetiþtirmiþlerdir. Bu durum zeki, mücadeleci ve onurlu bir kadýn olan Kurbancan'ýn gelecekteki þahsiyetine fazlasýyla yansýmýþtýr. Kurbancan'ý "Kurbancan Datka" yapan da onun asil köklerine sadakati olmuþtur.

            Kurbancan, henüz 17 yaþýndayken babasýnýn yakýn arkadaþýnýn oðlu Kulseyit'le evlendirilmiþtir. Eþi zayýf karakterli bir kiþi olduðu için bu evlilik ancak bir yýl kadar sürebilmiþtir. Bir yýlýn ardýndan Kurbancan, eþinin evinden kaçarak çok uzaklardaki baba evine sýðýnmýþtýr. Bu süreçte çok büyük zorluklar yaþasa da bunlarýn hepsine göðüs germiþtir.

            Güçlü bir kadýn olan Kurbancan, mutsuz geçen ve kýsa süren ilk evliliðinin ardýndan 1831'de halk arasýnda sevilip sayýlan ve büyük deðer verilen Alay Bölgesi’nin hâkimi, kendisi de evlenip boþanmýþ olan Alimbek Datka ile evlenmiþtir. Bu evlilikten beþ oðlu iki de kýzý dünyaya gelmiþtir. Bu evlilik Alimbek Datka'nýn düþmanlarýnýn düzenlediði bir suikast sonucu öldürüldüðü 1862'ye kadar tam 31 sene büyük bir aþkla ve mutlulukla devam etmiþtir.

            Sözün bu noktasýnda Alimbek Datka'ya da küçük bir parantez açmak isabetli olur düþüncesindeyim. Alimbek Datka  Kýrgýz tarihinde çok mühim bir simadýr. Eðitim öðretime çok önem veren Alimbek Datka, Oþ þehrinde bir medrese kurdurmuþ, zamanýn meþhur âlimlerini bu medreseye getirmiþtir. Söz konusu medresenin masraflarýný karþýlayabilmek için kendine ait mallarla bir de vakýf oluþturmuþtur. Milletini cehaletten kurtarmak isteyen Alimbek’in bu gayreti ve giriþimi sayesinde binlerce insan bu medresede eðitim görmüþtür.

            Kurbancan, Alimbek ile evlendikten sonra Þeyh Hüveyda-yý Çimyani’nin soyundan olan Þeyh Selahüddin’e tabi olmuþtur. Böylece manevî alanda da bir hayli tekâmül etmiþtir.

                Çok zeki ve ileri görüþlü bir kadýn olan Kurbancan Datka, Hokant Hanlýðý'nda devlet iþlerinin görülmesinde ve devletin idaresinde eþi Alimbek Datka'ya daima destek olmuþtur. Eþinin seferlere çýktýðý zamanlarda onun yerine bakmýþ, iþlerin aksamasýna müsaade etmemiþtir. Kurbancan, üstün zekâsý ve bilgeliðiyle zaman içerisinde büyük bir güven ve tecrübe kazanarak Alimbek Datka’nýn devlet iþlerindeki danýþmanlýðýna kadar yükselmiþtir.

            Kýrgýzlarýn gönlünde taht kuran, tavýr ve davranýþlarýyla onlara model olan Kurbancan, Kýrgýzlarda "Datka" unvanýyla þereflendirilen ilk kadýn olma özelliði taþýmaktadýr. Datka (veya Datha) Kýrgýzlarda bir ünvân olup, "hâkim, hükümdar, general, albay, idareci" gibi anlamlara gelmektedir. Kýrgýzlarýn tarihine baktýðýmýzda bu önemli unvanýn sadece 1811'de doðan Kurbancan adlý kahraman kadýna verildiðini görüyoruz. Kurbancan'a bu unvan Alimkul'un ölümü ve Hudayar Han'ýn üçüncü kez tahta geçmesinden sonra verilmiþtir.

            Alimbek Datka  1862 yýlýnda bir suikasta kurban gidince onun yerine geleneklerin ve temayüllerin aksine büyük oðlu veya kardeþi deðil, danýþmanlýðýný da yapan eþi Kurbancan Datka geçmiþtir. Alimbek Datka'nýn ilk eþinden olan büyük oðlu Carkýnbay, üvey annesinin halk katýndaki nüfuzunu da dikkate alarak "Datka" unvanýndan feragat etmiþtir. Böylelikle Kurbancan Datka bütün yetkileri ve sorumluluðu üzerine alarak Hokant Hanlýðý'nýn tek ve mutlak hakimi olmuþtur. Zaman içerisinde isabetli kararlarý ve icraatlarýyla namýný hem ülkesinde hem de etrafýndaki diðer ülkelerde yürütmüþtür. Liderliði, cesareti, kararlýlýðý ve basiretiyle þöhreti Fergana, Kaþgar veTürkistan Hanlýklarýna da yayýlmýþtýr. Kýrgýzlar bu sýra dýþý, bilge kadýnýn etrafýnda birlik ve beraberlik içerisinde hareket etmiþlerdir.

            Kurbancan Datka'nýn Ruslarla imtihaný yahut kadýnýn fendi

                Yayýlmac ý bir siyaset tarzýný benimseyen Ruslar, Orta Asya'ya yayýlma politikalarý çerçevesinde 1552’de Kazan’ý, 1556’da Astrahan’ý, 1716’da Omsk’u, 1830’da Akmola’yý, 1854’te Almaata’yý, 1850-1876 yýllarý arasýnda Buhara Hanlýðý’ný, 1877-1886 yýllarý arasýnda Hive Hanlýðý'ný, yine ayný tarihlerde Kurbancan’ýn memleketi olan Hokand’ý iþgal etmiþlerdir.  Özellikle Hokand'ýn iþgali yerel direniþlerin de baþlamasýna sebep olmuþtur.

            Türkistan genel valisi General Von Kaufmann 2 Kasým 1876 tarihinde Fergana vadisini denetledikten sonra halk arasýnda huzursuzluk olduðunu ve Han’a karþý sevgi besleyen insanlarýn çoðunlukta bulunduðunu belirtmiþtir. Bunun üzerine St. Petersburg yönetimi, Altay Vadisi'ne kadar ilerleyerek bu durumu çözmesini Kaufmann’a bildirmiþtir.

            Hokand Hanlýðý'nýn iþgalinden sonra, Altay Vadisi’nde; askerî sevk ve yönetim, Kurbancan Datka’nýn elindeydi. Kurbancan, uzun uðraþlar sonucunda Altay Bölgesini baðýmsýzlýðýna kavuþturmuþtur. Öte yandan St. Petersburg yönetimi bu bölgenin ivedilikle ele geçirilmesini istiyordu. Çünkü bu bölge Ruslar için hassas bir konumdaydý. Bu durum üzerine General Skobelev komutasýndaki bir ordu Altay Vadisi'ne karþý askerî harekâta baþlamýþtý. Bu esnada Kurbancan Datka’nýn oðlu Abdullah Bey ordunun komutasýný eline alarak savaþa giriþmiþti. Savaþ Kýrgýzlarýn lehine devam ederken, kendisi de bir Kýrgýz olan Ýman Kulu tarafýndan, Kurbancan ve oðlu Abdullah’ýn tasarladýðý savaþ planý Ruslara aktarýlmýþtý.

Kurbancan ve oðlu Abdullah Bey, bu olaya paralel olarak Prens Vittenþtayn birliklerine baðlý Binbaþý Yanov’un askerleri tarafýndan esir alýnmýþ ve General Skobelev’in karargâhýna getirilmiþti. General Skobelev, Kurbancan'ý bir misafir gibi sýcak karþýlamýþtý.

            General Skobelev, direniþlerin durmasýný istiyordu. Kurbancan Datka  ona, iç iþlerinde serbest olmak þartýyla, çarpýþmalarý durdurabileceðini söylemiþti. Skobelev bu þartý kabul etmiþti. Kurbancan Datka ile General Skobelev’in bu karþýlaþma anýný meþhur Kýrgýz yazar, Tölögön Kasýmbekov þöyle anlatýr: "(Kurbancan Datka tercümana): Tercüman bey söyleyin sayýn generale, hangi durumda olursak olalým, biz ülke sahibi, ev sahibiyiz. Anlatýnýz. Biz sizi kendi evimizde karþýlamak istiyoruz. Çok uzak deðil. Ýþte þu Madý köyünde. O yerde, kendi baþköþemizde, rahat konuþarak geriye kalan sözümüzü tamamlayalým.''

            General Skobelev, Kurbancan'ýn teklifini kabul etmiþ, önceden kararlaþtýrýldýðý gibi anlaþma, Kurbancan'ýn kendi mekânýnda yapýlmýþtýr. Kurbancan Datka'nýn bu tavrý teslimiyetçilik olarak görülse de aslýnda diplomatik bir baþarýdýr. Çünkü halk çok zor bir vaziyet içindeydi. Kurbancan’ýn bu hamlesi halkýn bir nebze dahi olsa rahat bir nefes almasýný saðlamýþtýr. Kurbancan Datka bu karþýlýklý anlaþma sayesinde Altay üzerinden Pamir’e kadar uzanan sahanýn baðýmsýzlýðýný ve geleceðini garanti altýna almýþ ve ölümüne kadar bu sahayý idare etmiþtir. Kurbancan Datka'nýn General Skobelev ile imzaladýðý anlaþma þu maddelerden oluþmaktadýr: "1. Eski hanlýðýn karargâhýnýn yine önceki þekline uygun düzenlenmesi, iki taraf için de uygun olmaz. 2.Yedi þehirli Hokand ülkeleri ile Rus Ýmparatorluðu’nun istiklâli altýnda iki tarafýn birleþtiði kabul edilmiþtir. 3.Yerli halkýn hayat tarzýna, sahip olduðu dinine Rus idaresi tarafýndan hiçbir þekilde bir baský uygulanmayacaktýr. 4.Ýsyan olursa bütün halk deðil sadece isyan edenler cezalandýrýlacaktýr. Ele geçen ya da bizzat kendi gelerek suçunu itiraf edenler azat edilecek; sürgün edilen ancak kaçan halkýn tekrar kendi ülkelerine dönmelerine,  bu doðrultuda sakin bir hayat sürmeleri þartýyla izin verilecektir.

            Kýrgýz Þair A. Urbayov'un anlatýmýyla Kurbancan Datka'nýn milletine vasiyeti

            Kýrgýz þair Abduraþit Urbayov, Kurbancan Datka'nýn vasiyetini manzum olarak þu þekilde dile getirmiþtir: "Dostlarým, halkým-milletim, evlâtlarým/Yakýn gibi, dönülmez yola gideceklerim/Yaþlýnla gencinle meþgul ol, kulak ver/Ýþte bunlar, vasiyet edip söyleyeceklerim//Ezelden Kýrgýz olarak yaratýlmýþ/Ala-Too’nun arasýna daðýlmýþ/Adigine’nin, Tagayým ’ýn çocuklarý/Aklý ile gayretine güvenmiþ//Kýzýllarý kýrmak için gazalarda çekilmeden/Yýkýlsak da bir düþmana yenilmeden/Er Manas’ýn tuðunu yüksek tuttuk/Yiðitlikle eðerimiz eðilmeden//Savaþ ile geçti nice zamanlar/Uykusunu böldü halkýn katliamlar/Yeter! Artýk kan dökme dursun/Nesli çoðalýp büyüsün geliþsin Kýrgýzlar//Eskisi gibi sað ile sol birleþip/Þura kursun karþý karþýya oturup/Tartýþsýn ata yurdun kaderini/Ne zaman ki tehlike tepesinde durup//Sað ile sol, fikirde birleþmezsek/Hakarete uðramaz mý Kalpak ile Eleçek/Üstümüzden kara bulut gider mi?/Halkýmýzý bekliyor nasýl bir gelecek//Uyanýk olun zaman baþka þart baþka/Arkamýz yok atýn baþýný çek baþka/Akýl edip birazcýk kýmýldamazsak/Ansýzýn takýlýp kalmayalým sert taþa//Hürriyete gider þimdi tek bir yol/Lâzým bize Hokand ile birleþmek/Kýlýç deðil, komuz vurarak boyun eðdirip/En büyük ihtiyaç Rus ile dost olmak//Dostlarým, halkým milletim, evlâtlarým/Yakýn gibi, dönülmez yola gideceklerim/Yaþlýnla gencinle meþgul ol, kulak ver/Ýþte bunlar, hepinize söyleyeceklerim//Göremezsem dünyayý, gökyüzünü, yýldýzý/Ýçemezsem ot kokan (o güzeli) kýmýzý/Hepsini getirip, çaðýrýn sað’ý, sol ’u/Ölümüm bile birleþtirsin Kýrgýz’ý"

            Bir hayattan birkaç hayat çýkaran Altay Melikesi'nin ömrünün hitamý

            Vataný için yaþayan ve saygýn bir kahraman olan Kurbancan Datka, Kýrgýz tarihinde bir kadýnýn çýkabileceði en önemli mevkilere çýkmýþ, yaþadýkça çok büyük bir saygý ve itibar görmüþtür. Onun Ruslarla yaptýðý anlaþma, bir teslimiyet belgesi deðil, o zamanýn ve þartlarýn içerisinde alýnabilecek en iyi neticedir. Kýrgýz halkýnýn son noktaya geldiði bir zamanda yapýlan antlaþma, onlarýn derin bir soluk almasýný saðlamýþtýr. Kurbancan Datka, imzaladýðý bu antlaþmayla ülkesini tam otuz yýl boyunca tam baðýmsýz bir biçimde olmasa bile, iç iþlerinde baðýmsýz bir þekilde büyük bir onur ve haysiyetle yönetmiþtir. Altay Kanikesi (Altay Kraliçesi) olarak anýlmasý ona duyulan sevginin iþaretidir. Kýrgýz hükümeti Kurbancan Datka'nýn halk tarafýndan unutulmamasý için onun heykellerini parklara  diktirmiþ, paralarýnýn üzerine de bu heybetli kadýnýn resmini bastýrmýþtýr. Þairlerin ve yazarlarýn onu anlatan þiirler, hikâyeler ve romanlar yazmasý bu sevginin ve muhabbetin bir baþka tezahürüdür.

            Kýrgýz tarihinin tek kadýn generali Kurbancan Datka 1 Þubat 1907’de 96 yaþýnda vefat etmiþtir. Türbesi Oþ bölgesine baðlý Kiçi-Alay'daki Sarýmazar Mezarlýðý'ndadýr.