KAZIM ÖZTÜRK

ÖZTÜRKÇE

[email protected] 

[email protected]  

[email protected]

semazen.net         

MANKURTLAÞMA, KANARALAÞMA

Aytmatov’un “Gün Olur Asra Bedel” adlý romanýnda anlattýðý bir efsane vardýr: Mankurt Efsanesi. Juan-Juan adlý barbar bir toplum, tutsak ettiði kiþileri nitelikli (!) köleler haline getirmek için onlarýn belleklerini silermiþ. Bunu þöyle yaparlarmýþ: Önce tutsaðýn baþýný kazýr, saçlarýný tek tek kökünden çýkarýrlarmýþ. Bu arada bir deveyi keser derisinin en kalýn yeri olan boynundaki deriyi tutsaðýn kanlar içindeki kazýnmýþ baþýna sýmsýký sararlarmýþ. Kuruyup büzülen deri kafayý mengene gibi sýkýp, dayanýlmaz acýlar verirmiþ. Bir yandan da kazýnan saçlar büyüyüp dýþarý çýkamayýnca baþýna batarmýþ. Tutsak baþýný yerlere vurmasýn diye bir kütüðe baðlanýr, yürek parçalayan çýðlýklarý duyulmasýn diye elleri ayaklarý baðlý olarak ýssýz bir yerde dört beþ gün aç susuz býrakýlýrmýþ. Beþinci günün sonunda tutsaklarýn çoðu ölürmüþ. Kalanlar ise belleklerini yitirirmiþ. Tutsak zamanla kendine gelir yiyip içerek gücünü toparlarmýþ. Ama o artýk bir insan deðil, ölünceye kadar geçmiþini hatýrlamayan “mankurt” olurmuþ.

Bir mankurt kim olduðunu, hangi soydan geldiðini, anasýný, babasýný ve çocukluðunu bilmezmiþ. Ýnsan olduðunun bile farkýnda deðilmiþ. Bilinci, benliði olmadýðý için, efendisine büyük avantaj saðlarmýþ. Aðzý var, dili yok, itaatli bir hayvandan farksýz, kaçmayý dahi düþünmeyen, hiçbir tehlike arz etmeyen bir köle. Onun için önemli olan tek þey efendisinin emirlerini yerine getirmekmiþ.

Dilimizde “mankafa” sözcüðü argo da olsa yaygýn biçimde kullanýlmakla beraber, “mankurt” sözcüðünün ayný yaygýnlýkta olmadýðýný biliriz. Mankurt sözcüðünü Cengiz Aytmatov gündemimize yeniden soktu. Mankurtlaþmak, ulusal kimlikten uzaklaþma, topluma ve kültüre yabancýlaþma, zihnin yeniden inþasý yoluyla bilinçsizleþme, egemen güçlere ve süper devletlere yaranmayý içeren sosyo-kültürel bir kavramdýr.

Zihni yeniden kurgulanarak mankurtlaþtýrýlan kiþi, düþmanýný “efendi” kabul ederek kendi halkýna ve deðerlerine karþý savaþan bir köledir. Okumuþlar kolaymankurtlaþtýrýlabilirken halk ayný kolaylýkla ve kýsa zamanda  mankurtlaþtýrýlamaz. Kültür kodlarý halký kendi deðerleriyle ayakta tutarken, aydýn ya da yöneticiler gerek arayýþ içinde olmalarý, yeni deðerlere kontrolsüz biçimde açýk olmalarý ve bireysel çýkarlarýný toplumsal çýkarlarýn önünde tutmalarý onlarý mankurtlaþtýrma sürecine sokar ya da bu süreci hýzlandýrýr.

Haklý, gerekçeli ve meþrû olanýn dýþýnda, bir insanýn sýrf çýkar iliþkisi nedeniyle yahut da özenti gibi kiþilik zaaflarýyla veya baþka nedenlerle kendi deðerlerine, kendi inanç ve örflerine yabancýlaþmasý, hatta kendi toplumuna, kendi deðer yargýlarýna ihanet etmesi, eþine az rastlanýr bir þey deðildir. Hemen her kültürde, bu yabancýlaþma ve ihanetin ahlakî açýdan kritiðini yapan birtakým edebî tasvirler, hikâyeler veya atasözleri bulunmaktadýr; olmasý da gayet tabiidir.

Mankurtlaþma, Köz-Kamanlaþma ve kanaralaþma… Bu üç kavram birbirinden farklý hikayelere dayansa da, hüzün verici boyutlarý bir yana dursun, oldukça düþündürücü, ibret verici ve öðretici içeriðe sahiptirler. Aslýnda bu üç kavram veya hikâye birbiriyle çeliþmemekte, birbirinin mesajýný nakzetmemekte, tam tersine birbirini tamamlamakta ve bütünleþmektedir. Toplum içinde menfi roller üstlenen insanlarýn tamamý Köz-Kaman bilinciyle hareket etmediði gibi, mankurtlaþma da azýmsanmayacak kadar ileri boyuttadýr. Kanaralaþmak ise, içinden geldiði bir ana yapýya yapýlan ihaneti resmetmekte çok baþarýlý bir temsildir.