Genelde ''Çaysýz bir hayatý düþünemiyorum bile.'' Diyen tüm dostlara, özelde sevgili kardeþim Mustafa Gül'e ithaf edilmiþtir.
-------------------------------------------------------------

Bir Ramazan ayýný daha geride býraktýk þükür. Ramazan ayýnýn sona ermesiyle birlikte de caným ciðerim arkadaþlarým face bookta çay resimleri paylaþmaya baþlamýþlar. Sabah namazýndan baþlamýþlar ben bu satýrlarý yazdýðým öðle ezaný saatlerine kadar durmadan, ara vermeden çay içmiþler bazýlarý.

Efendim latife mi yapýyorlar yoksa gerçekten o kadar çok çayý içtiler mi, bilemiyorum ama fotoðraflardan bir tanesini görünce resmen þok oldum. Hangisi diyecek olursanýz 1 No lu fotoðraf...
Urfalý arkadaþým Mustafa Gül paylaþmýþ.

Yahu anladýk, Urfalýnýn isota olan zaafý ile Yörüðün pekmeze olan zaafý dehþet bir þeydir.Evlerden ýrak tam bir manyaklýktýr ama  bu kadarýna da pes yani. Çayý sade içersiniz eyvallah, þekerli içersiniz eyvallah, kýtlama içersiniz, yokluk zamanýnda üzümle, kayýsýyla, pestille, pekmezle içersiniz, Hintliler gibi çayý çay olmaktan çýkarýr sütle içersiniz, hatta iðrenç bir þeydir ama çaya püskevit bile bandýrýr sonra yumuþayýp bardaða düþen püskeviti parmaklarýnýz çaya sokmak suretiyle alýp yemeye çalýþýrsýnýz ve bu arada buz gibi olan çayý bir yudumda lüplersiniz hepsine eyvallah da çay isotla içilir mi be mübarekler? Hem de bardak bardak. Hem de – her ne kadar kaçak desek de- öz be öz bizim olan en koyu demli haliyle...

Þekilde de gördüðünüz gibi içiliyormuþ demek ki. Urfa’ya has bir çay içiþ þekli olsa gerek. Ya da Urfa usulü kýtlama çay böyle oluyor sanýrým. Bir kýt en acýsýndan isot biberi kýtlayýp üzerine bir yudum çay içerek çay keyfi yapýyorsunuz her ne kadar ben böyle bir keyfi asla anlayamayacak olsam da.

Kýtlama dedim de...Bizim memlekette ve havalisinde ( Kars, Erzurum, Van, Aðrý ve daha pek çok Doðu Anadolu vilayetinde ) Özellikle yaþlýlar kýtlama çay içerler. Kýtlama çayýn þekerine her ne kadar kesme þeker dense de asýl adý ‘’ Kelle Þeker’’ dir. Bu þeker özel kerpetenlerle ya da keserle, çekiçle kýrýlýr. Rivayet olunur ki henüz diþiyle kýrabilen bir baba yiðidi Yüce Rabbim yaratmamýþ...Çay içen vatandaþ aðzýna bundan bir parça alýp eritmeden, yutmadan yirmi bardak ammavelakin oldukça açýk çay içer. ( Bizim o taraflardaki tavþanlar ruhsuz, kansýz tavþanlar olduðu için bizim tavþan kaný çaylarýmýz Urfalýlarýnki gibi neredeyse katran karasý olmaz, tam tersine Sultan Hamid'in abdest suyu gibi bir þeydir genellikle.)

Peki hiç merak ettiniz mi çay denen içecek hayatýmýzda hiç olmasaydý?

Baþka milletleri bilmem ama bizde çay olmasaydý her þeyden önce ince belli çay bardaklarý olmazdý. Sadece misafir geldiði zaman vitrinimizden çýkardýðýmýz, sair günlerde bir müzelik eser muamelesi gören gümüþ çay kaþýklarýmýz olmazdý. Kültürümüzün ayrýlmaz bir ögesi olan ve özellikle piknik alanlarýna mutlaka taþýmakla mükellef olduðumuz semaverlerimiz olmazdý. Hele de çay tabaklarýmýz...Gençler pek bilmezler, bir zamanlar  bizim kendi ülkemizde ürettiðimiz halde ‘’ Hakiki Ýran malý’’ diye övündüðümüz ve her evin vitrininde baþ köþeyi kapmýþ olan porselen çay tabaklarýmýz vardý. O çay tabaklarýnýn olmazsa olmazý da Þah Rýza Pehlevi’nin ilk hatunu Süreyya veya  daha sonraki hatunu Farah’ýn resimleriydi. Her nedense bu iki hatuna bayýlýrdýk. Hatta þarkýlarýmýza bile girmiþti Farah Diba ( Pehlevi ): ‘’ Ýstanbul’un kýzlarý/ Çekilmiyor nazlarý/ Diba formülü saçlar/ Artistliktir pozlarý/ Dübeþ attým yek geldi/ Bugün iþler denk geldi/ Bir buseye razýydým/ Bin beþ yüzlük çek geldi/ ‘’

Porselen çaydanlýklar, porselen demlikler de vardý tabii ki ve hepsi de Çin malýydý(!) Palavra tabii ki. Dünyanýn en büyük porselen ve çini koleksiyonu Yýldýz Sarayý porselen ve çini koleksiyonudur  ve çok büyük bölümü Kütahya ve Ýznik’te üretilmiþtir. Yani Çin’in porselenine kalmýþ bir millet asla deðiliz ama nedense ‘’ Çaydanlýðým, demliðim hakiki Çin porseleninden’’ Diye hava atmayý pek severdik.

Çin dedim de...Çay denince Çin’in hakkýný da yememek lazým. Zira çayý tüm dünyaya tanýtan Çin. Dünyada ilk defa çay içen þahýs bir Çin Ýmparatoru.( Bitki çaylarýný kastetmiyorum tabii ki )  

Evet, Milattan önce 2737 Yýlýnda Çin hükümdarý Shen Nung ‘’ Batsýn lan bu dünya, koskoca Ýmparatorum ama gece gündüz uyumaktan baþka bir halt etmiyorum. Uyanýk olduðum zamanlarda da þu salak bitkileri suda haþlayýp suyunu içmekten gýna geldi. Hayatýma anlam katmalýyým ama nasýl?’’ Diye düþünürken, bir taraftan da aðzý açýk bir kapta su kaynatýyormuþ. Maksadý bu kaynayan suya biraz sinameki, biraz ebe gümeci, biraz ýsýrgan, biraz da karahindiba atýp sonra ‘’ Hay bana bunu tavsiye eden hekimin yedi göbek sülalesini..’’ Diye küfür ede ede içmekmiþ. Lakin bahçesinde bulunan çay bitkisinin yapraklarý rüzgarla uçup kaynayan suyun üstüne konmuþ. Ýmparator ‘’ Dur len hele, bu güne kadar her otu, b.ku içtik, bir de þu bitkinin suyunu içelim bakalým.’’ Demiþ ve ilk kez çay içmiþ. Ýçiþ o içiþ.Adamda ne uyku kalmýþ ne stres. Birden tellak kesesinden geçmiþ turist misali yumuþacýk bir herif olduðu gibi bizim uzun yol þoförleri gibi uyku muyku daðýlmýþ gitmiþ.

Sonra?

Sonrasýnda Ýmparator Shen Nung ‘’ Her yerde bu bitkiyi ekin, dikin çoðaltýn. Millet de içsin. Ama yurt dýþýna çýkaranýn canýna okurum. Bu bitkinin adý da ‘’ÇA ‘’ olsun’’ Demiþ.

Çinliler oldukça uzun süre aynen ipek gibi çayýn da Çin sýnýrlarý dýþýna çýkmasýný önlemek için ellerinden geleni yapmýþlar. Lakin öncelikle Türkler kýllanmýþlar. Bakmýþlar Çinliler ‘’ Þerefe ‘’ Deyip deyip acaip renkli bir sývý içiyorlar. O sývýyý içenlerde bir rahatlama, bir ferahlýk...Derken yürütmüþler çayý. Adýna da da ‘’ Çay ‘’ demiþler. Japonlar durur mu? Onlar da yürütmüþ ve adýna onlar da Çinliler gibi ‘’Ça’’ demiþler. Ruslar yürütmüþ onlar da ‘’ Çay ‘’ demiþler ama ‘’ Chay ‘’Olarak yazmýþlar. Talas Savaþý sýrasýnda olsa gerek Araplar da almýþ bu çayý ve adýna ‘’Þaye’’ Demiþler.

Çay zamanla o kadar kýymetlenmiþ ki para yerine çay balyalarý kullanýlmýþ deðiþ tokuþ aracý olarak.

1610 Yýlýnda çay Avrupa’ya da girmiþ nihayet. Ýllevelakin önceleri ilaç muamelesi görmüþ. Romatizma, ateþ, mide aðrýlarý gibi rahatsýzlýðý olanlara dayamýþlar çayý. Sonra uyanýk doktorlar ‘’ Bu çay hayat iksiridir. Çare olmadýðý hiç bir hastalýk yoktur. Yaþlanmayý önler. Çay içen hep genç kalýr.’’ Deyince çay tüketimi bir anda artývermiþ. Lakin gelin görün ki her zaman yeniliklere karþý çýkan münafýklar oluyordu. Nitekim Fransýz fizikçiler ‘’Bu zýkkýmýn kökü asrýn en münasebetsiz yeniliðidir. Lüzumsuz ve faydasýz bir þeydir.’’ Derken Alman  doktorlar ‘’ Çay içenler kýrk yaþýndan sonra hýzlý bir þekilde ölür giderler’’ Dese de Ýngiliz leydileri ‘’Five O’clock Tea ‘’ Partileri düzenlemeye baþlamýþlar bile. Bunun üzerine Ýngiliz sirleri ‘’ Bu nesne kadýn milletini ev iþlerinden alýkoyuyor. Derhal yasaklansýn’’ Diye isyan bayraðý açsalar da sonralarý artýk tüm Avrupa da çay içmeye baþlamýþ.

Peki Türkler çayla ilk kez ne zaman tanýþtý? Çay içen ilk Türk kimdi?

Türklerin çayla tanýþmasý Kazan Tatar Türklerinden Abdül Kayyum Nâsýrî'nin "Favakihü'l-Cülesâ" adlý eserinde anlatýlýyor. Nâsiri'ye göre çayý ilk içen Türk 12. Yüzyýlda Kazakistan'da yaþayan Hoca Ahmed Yesevî'ydi. Bir komþusunu ziyarete giden Yesevî, çayý ilk kez içmiþ ve yorgunluðunu giderdiðini söyleyerek "Hastalarýnýza bundan içirin ki þifa bulsunlar." Diye dua etmiþti.

Türkiye’de ilk kez çay üretimi ne zaman baþladý?

Osmanlý'da çay yetiþtirmeye yönelik bilinen ilk giriþim Sultan II.Abdülhamid döneminde yapýlmýþtý.1892'de yayýnlanan "Coðrafya-i Sýnai ve Ticari" adlý kitapta, dönemin Ticaret Nâzýrý Esbak-ý( Eski Ticaret Bakaný ) Ýsmail Paþa'nýn aracýlýðý ile Çin'den getirilen çay fidanlarý ve tohumlarýn Bursa'da ekildiði ancak ekolojik koþullarýn uygunsuzluðu sebebiyle bu giriþimin sonuçsuz kaldýðý anlatýlýyor.

1917 Yýlý itibariyle bazý Karadenizli vatandaþlar Batum’dan aldýklarý çay fide veya tohumlarýný Rize’ye getirip dikmek suretiyle çay üretimine baþlamýþ olsalar da Çayýn Rize için vazgeçilmez bir üretim kaynaðý olmasý 1924 senesinde "Rize Vilayeti ile Borçka Kazasýnda; Fýndýk, Portakal, Limon, Mandalina, Çay Yetiþtirilmesi Hakkýndaki Kanun" ile baþlar.

Bu kanunun çýkarýlmasýnda zamanýn Ziraat Genel Müdürü olan Zihni Derin’in oldukça büyük payý vardýr. Çünkü Rize ve çevresinin kalkýnmasý, bu çevrede iþsizliðin azalmasý veya sona ermesi için ufak çapta tarýmý yapýlan fýndýk, portakal, mandalina ve özellikle çay üretiminin yaygýnlaþtýrýlmasý fikri  ve ilk örnek teþebbüsler ona aittir.Yani kýsaca Türkiye’de ciddi anlamda çay üretimi Mustafa Kemal Atatürk döneminde baþlamýþtýr. Ýsmet Ýnönü de çaya oldukça önem vermiþ ve konuyla ilgili olarak 1935 yýlýnda ‘’ Bu bitkiye sahip çýkalým. Bu bitki Rize’yi kurtaracaktýr’’ Dediði gibi 1947 de Rize’de kurulan ilk çay Fabrikasý ( Merkez Çay Fabrikasý ) onun direktifleriyle kurulmuþtur.

Bu arada bir dönem Rize’de Ticaret Odasý Baþkanlýðý yapan Mustafa Hulusi Karadeniz’in Batum’da çay bahçelerini gördüðü, Batum’da gördüðü bu çay bahçelerinden topladýðý çay tohumlarýný ceketinin cebine koyarak getirdiði ve 1912 de Rize’de çay üretiminin de böyle baþladýðý ancak Mustafa Hulusi Karadeniz’in daha sonra Rize isyanýna karýþtýðý gerekçesiyle idama mahkum edilmiþken, cezasýnýn hapse çevrildiði, cezasýný çektikten sonra artýk Ýstanbul’a yerleþtiði bilinmektedir. Böyle bir hikayesi olduðu için de Rize ve çay denince onun ismi  gündeme gelmiyormuþ pek.  

Mustafa Gül ile baþladýk, onunla noktalayalým.

Sabahtan çaya baþladým 
Þeytaný fena haþladým 
Çatlasýn, yansýn þeytanlar 
Hayýrlý, mutlu Bayramlar

Mustafa Gül ( HAMDÝ )

Evet, Cümle Ümmet-i Muhammed’in Ramazan Bayramý kutlu ve mutlu olsun. Rabbim  saðlýk ve huzur dolu daha nice bayramlara ulaþmayý nasip eylesin.

NOT: Bu yazýda aþaðýdaki linkten yararlanýlmýþtýr:
www.hurriyet.com.tr/.../cayi-kim-kesfetti-turkiyede-cay-yasaklansa-ne-olur-2901034...