UNUTULAN DEÐERLERÝMÝZDEN “EÞEK”

Günümüzün gençlerinin çoðu eþeði bilmezler zannedersem. At kadar kýymetli olmadýðý için hayvanat bahçelerinde yer ayrýlmamýþ, özel haralarý ve jokey kulüpleri de olmamýþtýr. Son günlerde “eþek sütü faydalýdýr” söylemi, inþallah cefakar dostlarýmýzýn hak ettikleri itibarý, bir nebze olsun geri getirebilir diye düþünmek istiyorum.

Bizim çocukluðumuzda eþeðimiz en iyi dostumuzdu. Hemen hemen her evde bir eþek olurdu. Evlerimizin altýnda veya yan kaydýrmalarýnda onlar için özel küçük ahýrlar, samanlýklar ve arpalýklar olurdu. O zaman kamyon yok, kamyonet yok, motorlu vasýta çok kýt ve herkeste yok. Bisiklet dahi lüks. Eþeklerimiz en iyi taþýma aracý, un-buðday çuvallarý, odunlar, kasalar, küfeler, heybeler, insanlar, çocuklar hep eþek üzerinde taþýnýrdý. Üstelik at arabasýnýn dahi gidemediði daðlara, yaylalara, patikalara ancak eþekler gidebilirdi.

Duyduðumuza göre karayollarý daðlardan yeni bir yol açacaðý zaman, muhtemel güzergahý belirlemek için, eþeði önce salarlar onun geçtiði yerden yol yaparlarmýþ.

Daðdan odun getirilecek, deðirmene buðday götürülecek, deðirmenden un getirilecek, ovadan elma sandýklarý gelecek, tütün tarlasýndan tütün küfeleri gelecek, uzun yollarda heybelerinde çocuklar taþýnacak, semerinde ve terkisinde insanlar taþýnacak… O zamanlarda eþek olmasaydý halimiz nice olurdu?

Her evin bir eþek almaya gücü yetmezdi. Zengin veya iþi gereði eþeðe çok muhtaç olanlarýn eþeði olurdu. Arada sýrada eþeðe iþi düþenler, eþek edinmezler yakýn komþudan ödünç isterlerdi. Asla bunun bir bedeli olmazdý. O da günün birinde kendi elinden gelen bir iþle komþusuna yardým ederdi. Bu konuda muazzam bir yardýmlaþma ve paylaþma söz konusuydu.

Semer, eþeðin en önemli müþtemilatý idi. Semer olmadan eþeðe hiçbir yük yüklenemezdi. Semercilik çok önemli bir meslekti. Onun için çok kýymetli ustalarýn dükkanlarý vardý. Bucakta “Semerci Mahmut” bir efsane sülalenin lideri idi. Semerin sýrta gelecek yeri yumuþak beyaz keçeden, üstü siyah meþin deriden, kasnaklarý hilal þeklinde saðlam aðaçlardan yapýlýrdý. Yeni bir semer mis gibi kokardý.

Semerin üzerine monte edilen yaklaþýk 10 metre uzunluðundaki urgan olmadan, eþeðin semerine hiçbir yük sarýlamazdý. Bu urgan öyle ustalýkla monte edilirdi ki, yükü kavrayacak olan iki taraf, binen kiþinin ayak koyma yerleri, (attaki gibi özel ayaklýk eþekte olmazdý), yükü iyice sarmalamak için urganýn yedek kýsmý, bu iþlemi yapmak her yiðidin harcý deðildi.

Yem torbasý saman ve arpadan müteþekkil olarak semere asýlý olurdu. Atlar gibi aðza alýnan gemleri olmaz, sadece yularlarý olurdu. Yularlar sevk ve idarede kullanýlamaz, yalnýzca çekmekte ve bir yere baðlamakta kullanýlýrdý. Sevk ve idare semere binen kiþinin elindeki bir çýlký veya küçük deðnek ile hafifçe vurularak saðlanýrdý.

Eþekler genelde inatçý yaratýklardý. En ufak bir su birikintisinden, sesten, gürültüden, diðer bir hayvandan, bövelekten, gövenden ürker ve hýzla kaçardý. Böyle bir anda üzerindeki insan veya yük Allah’a emanet… Attan düþen kaba döþþek, eþekten düþen kazma kürek sözü boþa söylenmemiþtir. Eþekten düþmek, her zaman çok tehlikeli olmuþtur. Eþekten tekme yemek ise, korkunç derecede tehlikeli idi. Çünkü, inekler tek ayakla teperken, eþekler çift ayakla ve ön ayaklarýnýn üstüne iyice yükselip amuda kalkarak, arka iki ayaðýný bütün gücü ile birlikte vurarak teperdi. Bunun adýna, çifte atma denirdi. Yerde yatýrýlan çoru çocuðu rahatlýkla çiðneyip geçebilirdi. (Onun için bebekler ya beþikte ya da salýncakta yatýrýlmýþ asla yerde yatýrýlmamýþtýr).

Göven diye bir arý-sinek karýþýmý bir mahluk eþeðin apýþ arasý ve kuyruk altý gibi yumuþak yerlerini çok severdi. Yapýþtý mý asla býrakmaz kanatýncaya kadar emer ve eþeði çileden çýkarýrdý. Bu duruma maruz kalýnca da saatlerce koþardý.

“Sabala kakmalý, oduna getmeli, eþþe göven yemeden, odundan gelmeli” manisini bilmeyen yoktur. Tabi gövenin aþýrý sýcaklarda tebelleþ olduðu da böylece anlaþýlýyor.

Eþek, at, kedi ve köpek gibi eve veya sahibine sadýk bir hayvan deðildir. Baþýboþ býrakýlamazdý. Yoksa kafasýnýn estiði yere gider, eve de dönmezdi. Onun için iþi bitip istirahate çekildiðinde, ya tek ayaðýndan sikke ile örüklenir, ya da iki ön ayaðý bir karýþ mesafeden baðlanarak tuþþaklanýrdý.

Eþeðin yavrulamasýna kunnamak denirdi. Eþek kunnadýðý zaman dünyaya gelen sýpa, öyle tatlý olurdu ki, insanlarýn kendi yavrularýný bile severken sýpaya benzeterek sevmelerinin bir hikmeti de bu olsa gerekti. Bu gün hala eskiler çocuklarý “eþþek sýpasý seni” diye severler. Sýpalar annelerinden hiç ayrýlmaz, sýk sýk onlarý emerler ve sürekli saða sola koþtururlardý. Ama günün birinde delikanlý olduklarýnda onlarýn da sýrtýna semer vurulurdu. Hemen semer vurmak imkansýzdý, alýþtýrýlmasý gerekirdi. Aksi halde hýzlýca kaçar giderdi. Bunun için semerden önce üzerine bir insanýn binmesi gerekirdi. (Bir gün delikanlý olan sýpamýzý alýþtýrmak için üzerine korku ile bindim. Yelesinden sýkýca yapýþtým. Yavaþ yavaþ yürümesi için týpýþladým. Ne güzel yürüdü tam alýþtýrdým derken, alnýma konan bir sineði kovalamak için çýlkýlý elimi kullanýnca, dövecek zannetti herhalde, öyle bir depar attý ki, ben rulo halinde bir iki ters takladan sonra hoooop yerde yarý baygýn).

Eþeklerin görevi bitince hemen semeri (paldýmý, kuskunu, golaný) sökülür, bir süreliðine serbest býrakýlýrdý. Çünkü eþek mutlaka annanýrdý. Yani uygun bir yere yatacak, bir saða bir sola hýzlýca defalarca yuvarlanacak, tozu topraða katacak, hýzla kalkacak ve uzun süre silkelenmek için titreyecektir. Birisi söylenen sözü biraz zor anladýðý zamanlarda, anladýn mý diye sorarlar, anladým dendiðinde ise alacaðý karþý cevap çok manidardýr. “annadýn ama semer aðaçlarýný da kýrdýn”. Yani, anlamak, annanmak ile eþleþtirilmiþ ve çaktýrýlmadan anlama yetersizliði olan kiþi eþeklikle suçlanarak iðnelenmiþ olurdu.

Hayvan pazarýnda ayný sýðýrlar ve davarlarýn olduðu gibi at ve eþeklerin de bir pazarý olurdu. Ýyi eþek iyi paraya satýlýrdý. Dört ayaðýna da nal çakýlýrdý. Nalbantlýk da ayný semercilik gibi çok geçerli bir meslekti. Ýsimlerinin önüne ustalýk niþaneleri de mutlaka konurdu. “Nalbant Süleyman” gibi.

Selam, sevgi ve dualarýmla… Allah’a (cc) emanet olunuz…

20 Ocak 2016. Saat: 07.00. Antalya.

Yrd.Doç.Dr. Süleyman COÞKUNER

Kaliteli Yaþam Uzmaný