Ve Þairliði Hakkýnda Birkaç Söz

                                              Yusuf Akgül

Rahmetli Hasan Basri Çantay’ýn 3 Aralýk 1964’teki vefâtýndan kýsa bir sure önce, onun bir kýsým nazým çalýþmalarýný “Babamýn Þiirleri” adýyla, Ýstanbul’da Ahmet Said Matbaasýnda yayýnlayan oðlu Mürþit Çantay, kitabýn önsözünde þunlarý söylüyor:

“Babam Hasan Basri Çantay’ýn en bilinmeyen tarafý, þairliðidir.  Uzun süre edebiyat muallimliðinde çalýþtýðý, hatta  bu vazifeden emekli olduðu ve birçok edib talebe yetiþtirdiði halde onun bu cephesinin çoðunlukça bilinmemesi kendisini ‘þair’ tanýmak þöyle dursun, ‘nâzým’ olduðuna dahi inanmamasýdýr. 

 Ýstiklal þairi rahmetli Mehmed Akif beyle uzun müddet devam eden arkadaþlýðýna ve edebi sohbetlerine raðmen babamýn bu yönünün sönük kalmasý, her yazdýðý manzum metnin periþan kâðýtlar içinde çürüyüp gitmesi talebesinden bazýlarý tarafýndan üzüntü ile karþýlanýyordu. Nihayet, onun izniyle, daðýnýk manzumelerinden elde edebildiklerimi neþrediyorum.”

Evet… Oðlu Mürþit Çantay’ýn da ifade etmeye çalýþtýðý gibi;  Milli Mücadele kahramanlýðýndan milletin vekilliðine, gazetecilikten cemiyet adamlýðýna, eðitimcilikten Ýslam âlimliðine kadar çok yönlü bir þahsiyet olan H. Basri Çantay’ýn üzerinde pek durulmayan önemli bir yönü de edebiyatçýlýðý ve þairliðidir.

      Bu görüþten hareketle biz, bu çalýþmamýzda Üstad  Hasan Basri Çantay’ýn edebi kiþiliðini, sanat anlayýþýný ve þiirlerini bize býraktýðý yazýlý kaynaklardan yola çýkarak ortaya koymaya çalýþacak, genç nesillere yeniden uþatýrmanýn heyecaný ve  bahtiyarlýðý içinde  olacaðýz.

      Edebiyat ve sanat yönünün oluþmasýnda, ilk bakýþta, fikirdeþi ve çile arkadaþý M. Akif  Ersoy’un bir etkisinin bulunabileceði mümkün görülebilir. Böyle olmuþ olsa bile, bunu normal karþýlamak gerekir. Zira ayný dönemde yaþamýþ ve ortak görüþleri benimsemiþ fikir ve edebiyat adamlarýnýn birbirinden etkilenmiþ olmalarýnýn söz konusu olabileceðini bilmeliyiz.

      Yine de, bize göre, M. Akif ile H. Basri’nin manzum çalýþmalarýný gözden geçirmiþ olanlar, aralarýndaki üslup farklýlýklarýný görerek, her iki þairin kendilerine has ayrý birer edebi þahsiyet olduklarýný kabul edeceklerdir.  

Bize ulaþan, bir kýsmý yayýnlanmýþ, bir kýsmý henüz kitaplaþmamýþ þiirlerini, nazým çalýþmalarýný ile alýp incelediðimizde, H. Basri Çantay’ýn kendine has edebi kiþiliði, üslubu ve edebiyat anlayýþý olan bir þair olduðuna hükmedebiliriz. 

Evet.. Hasan Basri Çantay bir þairdir. Hem de milli bir þairdir. Hatta üniversitelerimizde yeniden ele alýnmasý, þiirleri okul kitaplarýna girmesi gereken bir þairdir. Bu çerçevede her þeyden önce onun bir sanat ve edebiyat anlayýþý vardýr. Bu konudaki görüþ ve düþüncelerini,  Ülkü Edebiyatý adlý bir kitapçýkta ortaya koymuþtur. 

      Sanatýn her türlü ahlaki ve edebi kaygýlardan uzak olarak tatbik edilmesini isteyen genç bir þairle karþýlýklý konuþmalarýný yansýtan bir risalede, ‘sanat sanat içindir’ þeklindeki yaklaþýmý, ‘ihtiyar ve bunak bir düstur’ biçiminde tanýmlayan H. Basri Çantay; Edebiyatýn, toplumun milli ve manevi deðerleri ile iliþkisi olmasý özelliði üzerinde durmakta ve sanatýn sadece sanat için yapýlmasýnýn toplum açýsýndan hiçbir deðer ifade etmeyeceðini vurgulayarak, toplumun iyi yönde yücelmesine hizmet etmesi gerektiðini savunmaktadýr. 

‘Sanat toplum içindir’ anlayýþýnýn, milletimizin sosyal yapýsýnýn geliþmesindeki önemine inanan H. Basri Çantay, 192’ de Balýkesir de 15 günde bir yayýnlanan Irmak adlý dergide çýkan ikinci mektubunda þunlarý yazmaktadýr:

‘Milletimizin edebiyatý, milletimizin makes ve nizam-ý hayatý (hayat düzeni) olmalýdýr. Hayat; yalnýzca kadýndan, yalnýzca þaraptan ibaret deðildir. Milletimizin ucu bucaðý bulunmayan ummanlarý yanýnda kadýn ve þarap, zavallý bir serap kalýr…’

‘Dünyanýn en büyük inkýlâbýný yaratmýþ olan bu millet, artýk yalnýz kendi inkýlâbýna muazi  (dair) bir edebiyat istiyor.’

‘Vatanýn saadetine Nedim gibi þakýyýnýz, dertlerine Fuzuli gibi yanýnýz; fakat ne ‘oh’ larýnýz takma olsun, ne de ‘ah’ larýnýz yapma…’ 

‘Vatan… Millet… Cumhuriyet… Ýþte sizin en kutsi ve vefâdar yârýnýz…’

      H. Basri Çantay’ýn, Ülkü Edebiyatý adlý kitapçýkta bir edebiyat teorisi ortaya koyduðu görülüyor. O, Türk Edebiyatý tarihini çok iyi kavramýþtýr. Doðu ve Batý edebiyatlarýný, bu edebiyatlarýn zirve kiþilerini yakýndan tanýmaktadýr. Yunus Emre, Nedim, Fuzuli, N. Kemal, M. Akif, Süleyman Nazif, Seyrani… gibi Türk yazar ve þairlerini kavramakla birlikte ; Fake, Güstav, Flober,  Feörezdak, Teofil Gotye, Ýpolet Ten, Emil Buvarak, Emile Zola,  Alfons Dode… gibi Batýlý yazar ve þairlerin eserlerine ve dünya görüþlerine de vakýftý.

      Sanat ve edebiyatýn cemiyet için ve ancak cemiyetin yükselmesi için yapýlmasý gerektiðine inanan H. Basri Çantay, bu amaca yönelik olmak üzere, 1962’de Ýstanbul’da yayýnladýðý fýkralar,  latifeler ve özdeyiþlerden oluþan ‘ Zekâ Demetleri’ adlý çalýþmasýyla, gençlerimize milli ve manevi terbiye vermeyi hedefleyen bir eseri edebiyatýmýza kazandýrmýþtýr.

Toplumcu bir þahsiyet olan H. Basri Çantay’ýn edebiyat  anlayýþýný, yine kendi cümleleriyle;  ‘ Edebiyat güzellik ifade ettiði zaman ahlaki bir amil olur. O, insaný adi tabiatýndan ali hislere yükseltir. ‘ þeklinde özetlemek mümkündür.

      Evet… H. Basri Çantay bir þairdir. Hem de milli bir þairdir, toplumcu bir þairdir. Çeþitli tür ve formada yüzlerce þiir yazmýþtýr. Türk Halk Þiiri , Türk Divan Þiiri ve Çaðdaþ Türk Þiiri örnekleriyle fikir ve hayal dünyasýný ortaya koymuþ, duygularýný, ümitlerini, heyecanlarýný, hedeflerini ve eleþtirilerini bu sanat dalýyla ölümsüz hale getirmiþtir.

      Yazdýðý yüzlerce þiirden bir kýsmýný, baba dostlarýnýn ýsrarlarýna dayanamayarak, ‘ Babamýn Þiirleri ‘ adýyla 1964’te Ýstanbul’da yayýnlayan oðlu Mürþit Çantay, H.Basri Çantay için; ‘ Kendisini þair görmek þöyle dursun, nâzým olduðuna dahi inanmamaktadýr’ dese de , biz, Üstad’ýn iyi bir þair olduðunu iddia ediyoruz.    

      “Babamýn Þiirleri” adlý kitapta yer alan þiirlerini H .Basri Çantay, daha önceleri de, Milli Mücadele yýllarýnda ve sonrasýnda Nasihat,  Yýldýrým, Karesi, Balýkesir, Ses, Zafer-i Milli, Tanrý Daðý, Türk Dili, Söz, Geçler Yolu, Merhaba adlarýný taþýyan yayýn organlarýnda yayýnlatmýþtýr.

H. Basri Çantay’daki konu ve þekil çeþitliliði gerçekten dikkat çekicidir…  Þiirlerinde Divan edebiyatýndan Halk edebiyatýna, oradan Cumhuriyet sonrasý edebiyatýmýza kadar çok geniþ bir vadide cirit oynadýðýna, halay çektiðine, haksýzlýða karþý naðra attýðýna, çocukla çocuk- büyükle büyük olduðuna, bazen ince ruhlu bir eren iken birden bire boz yeleli bir alp kesildiðine þahit oluruz.

      Türklük ve Ýslâmlýk, onun için iki temel cevher kaynaðýdýr, bütün hayatýný bu iki kaynaktan beslemektedir. 

      16 Mayýs 1919 ‘da Ýzmir ‘in Yunan iþgali üzerine yazdýðý Ýnkýsar-ý hayal þiiri, M. Akif’in üslubunu hatýrlatýrken, gazalleriyle divan edebiyatýný, deyiþleri ve koþmalarýyla da Halk Edebiyatýný yaþatmak ve sürdürmek ister gibidir hep.    

      Divan Edebiyatý özelliði taþýyan þiirlerinde ‘ Basri ‘ mahlasýný kullanýrken, Halk þiiri tarzýndaki þiirlerinde de ‘ Hasan ‘ veya ‘ Aþýk Hasan ‘ mahlasýný kullanmýþtýr. Kara Günler ve Ýbret Levhalarý adýyla yayýnlanan hatýralarýnda belirttiðine göre, Balýkesir’de yayýnlanan Söz

gazetesinde ‘ Hüzni ‘ takma adýyla manzumeleri yer almýþtýr. 

      “Uyan ey ümmet-i merhume, silkin, artýk Allah de!

        Bakarken garbe gördün ya, yýlan geldi, Yunan geldi!”

dizelerini  bir ok gibi fýrlattýðýný görüyoruz:

Mesela 6 dörtlükten ibaret ’Yýlmaz Türk’ þiirinde, son bölümüne kendi adýný mahlas yerine koyarak;

“Özü, sözü doðruyum,

  Namuslu Türk oðluyum.

  Ben hiç bir þeyden korkmam,

  Yalnýz Hakk’ýn kuluyum.

  Bana, “Hasan Türk” derler.” 

þeklinde seslenirken, bir yandan öðrencilerine milli ve manevi bir ruh vermeye çalýþmakta, bir yandan da Türk milletini milli ülkülere doðru kanat çýrpmaya davet etmektedir.

       H. Basri Çantay, Halk Edebiyatýnýn tekke ve aþýk edebiyatý tarzlarýnda da þiir örnekleri vermiþtir. Türk halk þiirinin dörtlük, hece ölçüsü, kafiye, durak gibi biçim ve ahenk unsurlarýný baþarýlý bir þekilde kullanmýþtýr. Meselâ “Bir Köy Türküsü” þiiri vardýr ki, 1927’de Türk Dili gazetesinde yayýnlanmamýþ olsaydý, bunun bir halk manisi veya anonim bir türkü olduðuna hükmederdim.

      ‘Dostname’,’Nefsime’ ve ‘Seyrani ‘ ye Nazire ‘ baþlýklý tasavvuf  konulu derviþane þiirleri, bizlere Yunus’un, Hacý Bektaþ Veli’nin veya Erzurumlu Ýbrahim Hakký’nýn manevi havasýný ve þiir dünyasýný hatýrlatýr.

      Hasan Basri Çantay gazallerinin yaný sýra taþlama türünde þiirler de yazmýþtýr. Bunlar genellikle mizah ve çatmalar, dokundurmalar þeklindedir. Hurafeciler , menfaat düþkünleri, israf edenler, nefsine hakim olmayanlar, tembeller, namertler, Türk düþmanlar, Moskof yanlýlarý, kula kul olanlar, haram yiyenler….  H. Basri Çantay tarafýndan keskin dizelerle eleþtirilmiþ adeta ok yaðmuruna tutulmuþlardýr.

      Balýkesir eski müftülerinden Mehmet Emre Hocaefendinin, “Sohbetlerim” kitabýnda kayýt altýna alarak söylediði gibi, 50. Vefat yýldönümünde, ardýndan rahmet  ve þükranla dualar gönderelim:

      “Kabri Gülþen, Mekaný Cennet Olsun..”