DÝPNOTLAR

(1) Alan Wilson Watts (1915 –1973) Ýngiliz filozof, yazar ve karþýlaþtýrmalý dinler Profesörü. Çoðu Uzakdoðu dinleri ve kültürü konusunda 25'i aþkýn kitabý ve birçok makalesi bulunmaktadýr.20

(2) Muhiddin-i Arabi: : 12. yüzyýlda yaþamýþ büyük Sufistlerden. Bölüm 11’e bakýnýz.  

(3) Tao Te Ching, Hua hu ching, Tao, wu-wei: : Taoizm’in dini metinleri ve terimleri. Bölüm 11’e bakýnýz.

(4) Mevlânâ Celaleddin-i Rumi: : 13. yy. da yaþamýþ tanýnmýþ sufilerden. Bölüm 11’e bakýnýz.

(5) Upaniþadlar, Riþi, Atman : Hinduizme ait dini metin ve terimler. Bölüm 11’e bakýnýz.

(6) Materyalizm, Diyalektik, Dualizm, Ampirizm ve Ýdealizm: : Felsefi ekol ve akýmlar. Bölüm 11’e bakýnýz.

(7) Karl Heinrich Marx (1818- 1883), Alman filozof, devrimci, ekonomist ve siyasetçidir. Üniversitede okuduðu dönemlerde ünlü Alman düþünür Hegel’den etkilenmiþtir ve genç Hegelciler akýmýnýn içinde yer almýþtýr. Öðrencisi olduðu Hegelci öðretiyi keskin bir eleþtiri süzgecinden geçirmiþtir. Diyalektik yöntemin yaratýcýsý sayýlabilecek Hegel'in diyalektik yöntemi kullanýþ biçimini eleþtirmiþtir. Marx'a göre Hegel'in öðretisi baþaþaðý duruyordu. Çünkü Hegel'in öðretisinin temelinde idealizm vardý ve bu yüzden tez-antitez-sentez sarmalýnda bilinç asýl öðe idi. Dr. Karl Marx ise maddenin bilinci belirlediðini ileri sürdüðünden, sarmalýn ilk aþamasýnda maddenin varolmasý gerektiðini, maddenin bilinci ortaya çýkardýðýný savunuyordu. Hegel'in öðretisine materyalist bir eleþtiri getirerek Diyalektik Materyalizm gibi bir kavramýn ortaya çýkmasýnda etkin bir rol oynadý. Felsefede, Diyalektik Materyalizm akýmýnýn, ekonomik-siyasi-felsefi bir sistem olarak da Kominizmin teorisyenlerindendir. Bilimsel sosyalizmin kurucularý arasýnda sayýlýr. En yakýn yoldaþý Engels ile birlikte ekonomi, felsefe ve siyaset alanýnda pek çok eser vermiþ ve neredeyse bütün Avrupa'da ve Amerika'da, devrimcilerle örgütlenme çalýþmasýnda bulunmuþtur. Türkçeye tamamý çevrilmemiþ olmakla birlikte, Engels ile birlikte kaleme aldýklarý bütün eserlerinin Ýngilizce baskýsý 50 kalýn cilt tutar.20

(8) Heraklitos (M.Ö.535 - 475). Anadolu’da Efes’te yaþayan, Batý felsefe tarihinde ilk kez dinamik bir felsefi sistem ortaya koyduðu kabul edilen Sokrat öncesi bir filozoftur. Heraklitos bir kitap yazmýþ ve bunu döneminin en büyük tapýnaklarýndan biri olan Artemis Tapýnaðýna adamýþtý. Heraklitos doðadaki her þeyin sürekli deðiþim içinde olduðunu öne sürmüþtür. Doðanýn bilgisi için bu deðiþimi gözlemlemek gerekmekteydi. Ünlü özdeyiþi “Bir nehirde iki kere yýkanýlmaz” bu felsefeyi anlatýr. Ancak tüm bu gözlenen deðiþimlerin özünde, her þeyde

bulunan düzenleyici bir ilkeden söz etmekte, buna da Logos (us ile kavrama) demektedir. Logos, hem oluþumlarýn altýnda yatan ve onlarý biçimlendiren, evreni düzenli bir bütün olarak kuran ve hareket ettiren ussal ilke, hem de evrenin böyle bir düzen olarak kavranmasýnda belirleyici olan bilgi ilkesiydi. "Her þeyde ortak olan þeyin bizi yönetmesine izin vermeliyiz. Logos her þeyde ortak olmasýna raðmen çoðu insan sanki kendilerine özgü bir akýllarý varmýþ gibi yaþamaktadýrlar." diyerek buna dikkat çeker. Ancak Logos,  panteist bir düþünce sisteminin ürünü olarak, evrenle birliktedir ve evrensel oluþun içindedir. Aþkýn bir özellik taþýmaz. Her þey bir baþka þeyin yýkýmý ve ölümü sayesinde varlýða gelmekte ve daha sonra yok olup gitmektedir. Karþýtlarýn savaþý, varlýk ya da oluþun tek ve en önemli koþuludur. Zira bu savaþ olmasaydý, hiçbir þey var olmayacaktý. Ancak bu tür bir oluþ, sürekli deðiþimin de nedenidir.20

(9) Ýbn-i Sina (Ebu Ali el-Hüseyin ibn Abdullah ibn Hasan ibn Ali Ýbn Sina) (Batý dillerinde Avicenna) (980,Horosan- 1037, Hemedan) Felsefe, matematik, astronomi, fizik, kimya, týp ve müzik alanlarýnda çalýþmalar yapan bilgin. Daha onaltý yaþýnda uzman hekim düzeyine yükselmiþtir. Eserleri birçok kez Latinceye çevrilmiþ olan Ýbn-i Sina'nýn felsefesi, Yunan filozoflarý Aristo ve Platon’un etkileri yaný sýra, kendi özgün ve önemli katkýlarýný gözler önüne serer.20

(10) Hasan Basri (641-728)– Medine’de, Hazreti Ömer'in halifeliginin son ikinci yili olan Hicrî 21 senesinde dogmustur. Ebû Tâlib Mekkî, Hasani Basrî'nin tasavvuf yolunda imamlari oldugunu söylemistir. Enes b. Mâlik, kendisine bir mesele soruldugunda, onun Hasan-i Basrî'ye de sorulmasini, onun derin ilim sahibi oldugunu söylerdi. Insanda bir irade hürriyetinin mevcudiyetini, buna bagli olarak da hayir ve serrin islenmesinde kisinin tamamen hür oldugunu kabul eden zühd ve takvâ önderidir. Hasan-i Basrî, "Allah, mahlûkati ve tabiati yaratti. Hersey yaratilisina uygun olarak hareket eder" demekle kadere inancini açiklar Amelde ihlâsin bulunmasi gerektigini söyler. Hasan-i Basrî bir sûfî olup, Basra'dakilerin ilki degildir. O'nun zühd anlayisi, tefekkür, nefs muhasebesi, dünyadan uzaklasma ve Allah askina dayanmaktadir. "Tefekkür, sana iyi ve kötü fiillerini gösteren bir aynadir” der. "Mü'min, daima nefsinin hâkimidir. Onu Allah için inceler. Dünyada nefsini murâkabe edenlerin hesabi, âhirette kolay olacaktir. Kendilerini murâkabe ve muhâsebe etmeyenlerin hesabi da zor olacaktir" dedigi de bilinmektedir. O, karsisindakileri egitmek için sorular sorar, gerçekleri bizzat kendilerinin bulmasini isterdi. Çünkü kisilerin yalniz ölüp, yalniz gömüleceklerini, yalniz dirilip, yalniz baslarina hesap vereceklerini beyanla herkesin kendisine dönmesinin önemine isaret ederdi. Ona göre, düsüncesini âhiret üzerine yogunlastiranlarin, dünyadan ve fânî seylerden sevgisini kesmeleri ve her iste Hazret-i Peygamber'in yolunu izlemeleri sarttir. Hasan-i Basrî, hüzünlü olmayi kendine siâr edinen bir sûfi olarak temayüz etmistir. Hüznü savunan bir sözünde "uzun hüzün, iyi amellerin kaynagidir" demektedir" Hasan-i Basrî'de Allah aski (muhabbettullah) zirvededir. Bunu, hadîsi

kudsîden aldigi güçle saglamistir. "Bana, kendilerine farz kildigim seyleri edâ ettigi gibisi ile yaklasani yoktur. Eger kul, bana nâfile ibadetlerle yaklasirsa ben onu severim. Ben onu sevince de, onun kulagi, gözü, eli, dili ve ayagi olurum. Benimle duyar, benimle görür, benimle konusur, benimle tutar ve benimle yürür" (Buhârî, Rikak, 38). O'na göre Allah aski manevî hayatin en yüksek noktasidir. Çünkü bu ask, Allah'a dogru yükselisin meyvesidir. / Hasan Fehmi KUMANLIOGLU20

(11) Ateizm, Teizm ve Deizm: Felsefi ekol ve akýmlar. Bölüm 11’e bakýnýz.

(12) Fahreddün-i Iraki: 1209 yýlýnda Hemedan'da dünyâya geldi. Doðum yerine nisbetle Irâkî diye þöhret buldu. 1289 yýlýnda Þam'da vefât etti. Muhyiddîn-i Arabî'nin türbesi yanýna defnedildi. Büyük tasavvuf âlimi Þeyh Þihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinin ders ve sohbetlerine katýldý. Onun, nefsinin isteklerine sýrt çevirmekteki gevþekliðini gören Þihâbüddîn-i Sühreverdî hazretleri: “SeninHind'e gitmen ve bir müddet orada riyâzet, nefisle mücâdele yapman lâzýmdýr. Gümüþün temizlenmesi için zulmet ve karaltý içinde bulunmasý þart olduðu gibi." dedi.

Onu, Hindistan'ýn Multan þehrinde Ýslâmiyetin emir ve yasaklarýný öðretmekle meþgul olan halîfelerinden Þeyh Behâeddîn Zekeriyyâ-i Multânî'ye gönderdi. Bunun üzerine Fahreddîn-i Irâkî günlerce yol aldýktan sonra Multan'da Þeyh Behâeddîn Zekeriyyâ hazretlerine ulaþtý. Þeyhin yanýnda günlerce az yemek, az içmek, az uyumak ve çok ibâdet etmek sûretiyle çile çekti. Kalbi dünyâya olan baðlýlýktan kurtulup hep Allahü teâlânýn zikri ile meþgul olmaya baþladý. Evliyâlýk yolunda târif edilemeyecek makam ve derecelere kavuþtu. Þeyh Behâeddîn hazretleri çok sevdiði Fahreddîn-i Irâkî'yi kýzý ile nikahladý. Hindliler kendisini çok sevip sayarlardý.

Bir ara Anadolu'ya uðrayýp Konya'da Sadreddîn-i Konevî ile sohbet edip, ilminden istifâde etti. Muhyiddîn-i Arabî'nin Füsûs kitabýný okudu. Füsûs'u dinlerken duyduklarýný þiir hâlinde söyledi. Bu þiirlerini Lemeât adlý eserinde topladý. Bir müddet Tokat'ta kaldý. Anadolu Selçuklu Devleti devlet adamlarýndan Pervâne Muînüddîn Süleymân'ýn kendisi için Tokat'ta yaptýrdýðý dergâhta tâliplerini yetiþtirmek, Ýslâmiyetin emir ve yasaklarýný öðretmek ve Ehl-i sünnet yolunu yaymakla meþgûl oldu.

Ömrünü, Allahü teâlânýn dînini öðrenmek ve öðretmekle geçiren Fahrüddîn-i Irâkî, Hindistan'dan Anadolu'ya, Anadolu'dan Mýsýr'a, Mýsýr'dan Þam'a öðrendiði bilgileri taþýdý. Anadolu Selçuklu Devletinin devlet adamlarýndan Pervâne Muînüddîn Süleymân ve Mýsýr Memlûklü sultanlarýndanSeyfeddîn Kalâvun belli baþlý ve meþhûr talebelerindendir. Talebelerinin en büyüðü ve kendisinden sonra halifesi ise Cemâleddîn Aksarayî hazretleridir.

(13) Ýmam Rabbani: Ýmam-ý Ahmed Rabbani hazretleri, Hindistan'da yetiþen en büyük veli ve âlimdir. Ariflerin ýþýðý, velilerin önderi, Ýslam’ýn bekçisi, müslümanlarýn baþ tacý, müceddid, müctehid ve Ýslam âlimlerinin gözbebeðidir. Silsile-i aliyyenin yirmi üçüncüsüdür. 1563 yýlýnda Hindistan'ýn Serhend (Sihrind) þehrinde doðdu. Ýmam-ý Rabbani ismiyle tanýnmýþtýr. Rabbani âlim demek olup, kendisine ilim ve hikmet verilmiþ, ilmi ile amel eden, ilim ve amel bakýmýndan eksiksiz ve kâmil, olgun âlim demektir. Hicri ikinci bin yýlýnýn müceddidi (yenileyicisi) olmasýndan dolayý Müceddid-i elf-i sani, ahkam-ý Ýslamiye ile tasavvufu birleþtirmesi sebebiyle, Sýla ismi verilmiþtir. Hazret-i Ömer'in soyundan olduðu için, Faruki nesebiyle anýlmýþ, Serhend þehrinden olduðu için de oraya nisbetle, Serhendi denilmiþtir.

Babasý ve dedelerinin hepsi, zamanlarýnýn büyük âlimleri, salih ve faziletli kimseleri idiler. Babasý Abdülehad Efendi din ve fen ilimlerinde yetiþmiþ, tasavvufta da en son mertebeye ulaþmýþtý. Müslümanlarýn zayýf düþtüðü, küfrün, sapýklýðýn, zulmetin, felsefecilerin ve sapýk kimselerin her tarafý kapladýðý bir zamanda, binlerce kâfir, çok sayýda fâsýk ve facir onun güzel hallerini görüp, sohbetini iþitip tevbe ederek salih müslüman oldu. Uzaktan yakýndan pek çok kimse, rüyada ve uyanýk iken onu görerek yanýna koþmuþ, huzuruna geldiklerinde gördüklerini aynen bulmuþlardýr. Âlim, salih, genç, ihtiyar binlerce kimse onu görüp, sohbetinde bulununca, feyz alarak kalbleri zikreder olmuþtur. Huzurundaki pek çok talebeyi hallere, yüksek derecelere kavuþturmuþtur. Her an kerametleri görülür feyz ve bereket yayardý. Kerametlerinin altý binden fazla olduðu bildirilmiþtir.

Zamanýnýn âlimleri, imam-ý Rabbani hazretlerine Sýla ismi ile hitap ettiler. Sýla, birleþtirici demektir. Çünkü, o, tasavvufun Ýslamiyet’ten ayrý bir þey olmadýðýný Ýslamiyet’e uygun bir þey olduðunu ispat ederek, ahkam-ý Ýslamiye ile tasavvufu vasl etmiþ, birleþtirmiþtir. Ýmam-ý Rabbani hazretleri bir mektubunda; "Beni iki derya arasýnda "Sýla" yapan Allahü teâlâya hamd olsun" diye dua etmiþtir. Eshabý, talebeleri ve sevenleri arasýnda "Sýla" ismiyle meþhur olmuþtur. Hadis-i þerifte müjdelenen "Sýla" ismini ondan evvel hiç kimse almamýþtýr.

Ýmam-ý Rabbani hazretleri, Müceddid-i elf-i sanidir. Yani hicri ikinci binin müceddididir. Eski ümmetler zamanýnda, her bin senede yeni din getiren bir resul gönderilirdi, yeni din öncekini deðiþtirip, bazý hükümleri kaldýrýrdý. Her yüz senede de bir Nebi gelir, din sahibi peygamberin dinini deðiþtirmez, kuvvetlendirirdi. Hadis-i þerifte, bu ümmete ise, her yüz yýl baþýnda Ýslam dinini kuvvetlendiren bir âlim geleceði haber verilmektedir. Peygamber efendimizden sonra peygamber gelmeyeceðine göre, kendisinden bin sene sonra, Ýslam dinini her bakýmdan ihya edecek, dine sokulan bid’atleri temizleyip, asr-ý seadetteki temiz haline getirecek, zahiri ve batýni ilimlerde tam vâris, âlim ve arif bir zatýn olmasý lazýmdý. Hadis-i þerifler bunu bildirmektedir. Bu mühim hizmeti imam-ý Rabbani hazretleri yapmýþtýr.

Zaman içinde, Tasavvufta vahdet-i vücudu anlatan sözler, müslümanlar arasýnda çeþit çeþit þekillere sokuldu. Bu yüksek ve kýymetli bilgi anlaþýlamadý. Birçok cahil, büyüklerin sözlerinin manalarýný anlamayarak zamanla dinden çýktý. Ýslamiyet’e karþý olanlar da bunu fýrsat bilip, müslümanlarý doðru yoldan ayýrmak için çalýþtýlar. Böylece tasavvuf bilgileri ile Ýslamiyet’in hükümleri arasýnda ayrýlýk ve çatýþma varmýþ gibi, ikisi birbirinden ayrýymýþ gibi gösterilerek, müslümanlar çeþitli isimler altýnda birbirlerinden ayrýlmaya ve birbirlerine düþman edilmeye çalýþýldý. Ýmam-ý Rabbani hazretleri baþta vahdet-i vücud bilgileri olmak üzere, yanlýþ anlaþýlan daha birçok meseleyi gayet açýk bir þekilde izah ederek, insanlarýn zihinlerini ve kalblerini, yanlýþ ve bozuk inanýþlardan, bid’atlerden temizledi. Hakký bâtýldan ayýrýp, Peygamberimizin hak ve doðru yol olduðunu haber verdiði Ehli sünnet itikadýný her yere yaydý. Genç-ihtiyar herkes ve birçok âlim onun etrafýnda toplandý. Kendisine ilk defa (Müceddid-i elf-i sani) ismini veren, zamanýnýn en büyük âlimlerinden Abdülhakim-i Siyalkuti'dir. O zamanýn diðer büyük âlimleri de onu methedip övmüþlerdir.

Hace Muhammed Bakibillahýn talebesinin en büyüklerinden ve en yüksek âlimlerden olan Seyyid Mir Muhammed Numan diyor ki: "Ýmam-ý Rabbani'ye tâbi olmayý hocam bana söyleyince, buna lüzum olmadýðýný anlatmak için; "Kalbimin aynasý ancak sizin parlak kalbinizin nuruna karþý duruyor" dedim. Hocam sert bir sesle; "Sen, Ahmedi ne sanýyorsun? Onun, güneþ olan nuru, bizler gibi binlerce yýldýzý örtmektedir" buyurdu.

Ýmam-ý Rabbani hazretleri 1615 senesinde, elli üç yaþlarýnda iken, talebelerinden çok sevdiklerine; "Benim ömrüm ve hayatým hakkýndaki kaza-yý mübremin altmýþ üç sene olduðunu ilham ile bana bildirdiler" buyurdu. Ve buna çok sevindi. Çünkü Peygamber efendimize tâbi olmasýnýn çokluðu, yaþ bakýmýndan da uymakla belli oluyordu. Ayný zamanda bu hususta Hazret-i Ebu Bekir'e, Hazret-i Ömer'e ve Hazret-i Ali'ye de uymuþ oluyordu. Vefat ettiði Safer ayýnýn yirmi dokuzuncu Salý günü, gece kendine hizmet eden hizmetçilerine; "Çok zahmet çektiniz, bu sizin son zahmetinizdir" buyurdu. Sedirin üzerine yatýnca, sünnet üzere sað elini sað yanaðýnýn altýna koyup, zikirle meþgul oldu. Büyük oðlu Muhammed Said, babasýnýn sýk sýk nefes aldýðýný görünce; "Hâl-i þerifiniz nasýldýr babacýðým?" diye arzetti. "Ýyiyim ve kýldýðým o iki rekat namaz kâfidir" buyurdu. Bundan sonra bir daha konuþmadý. Yalnýz Allahü teâlânýn ismini söyledi ve biraz sonra da vefat etti.