M. NÝHAT MALKOÇ

Geceler vardýr, katran karasý geceler.... Ve o zifirî gecelere meydan okuyan mütebessim dolunaylar vardýr çok þükür. O dolunaylar ki gecelerin aðýr hükmünü geçersiz kýlar. Omuzlara yüklenen kurþundan daha aðýr yüke dostça ve kardeþçe omuz verir.

Anadolu coðrafyasýna âb-ý hayat hükmünde iksir olan Mevlânâ Celâleddin Rûmî de o abus yüzlü kapkaranlýk gecelere doðan bir dolunay gibidir. Yürekleri paralayan dertlerin dermanýdýr. Onulmaz yaralarýn þifasýdýr. Samimi dualara karþýlýk gelen

Gönül göklerinin parlak yýldýzýdýr Mevlâna… Karanlýk gecelerimize dolunaydýr. Ýçimizin üþüdüðü demlerde gönlümüzü ýsýtan güneþtir. “Hazret-i Pîr, Hüdâvendigâr ve Mollâ-yý Rûm” sýfatlarýna haizdir. Mevlânâ Celâleddîn, BahâeddînVeled’in goncasýdýr. Bu gonca Seyyid Burhaneddin ve Þems-i Tebrizî’nin elinde açarak iri bir güle dönüþmüþtür. Hayatýný ‘Hamdým, piþtim, yandým’ sözleri ile özetleyen Mevlânâ, bir gönül adamýdýr. Çocukluk yýllarýný Belh’te geçiren Mevlânâ, daha sonra Selçuklular devrinde zamanýn en büyük ilim ve medeniyet merkezlerinden biri olan Konya’yý kendisine vatan etmiþtir; ömrünün sonuna kadar da burada yaþamýþtýr. O, Sultan Veled ve Alâaddin Çelebi’nin sevgili babasýdýr.

Mevlânâ zamanýn modasýna uyup eserlerini Farsça yazsa da Türk oðlu Türk’tür.

Tarihî bilgilerimizi yokladýðýmýzda Mevlâna’nýn yaþadýðý dönemde Anadolu Selçuklularýnýn resmî dilinin Farsça olduðunu görürüz. Sýrf bu yüzden Mevlânâ, zamanýn modasýna uyup eserlerini Farsça yazsa da; o, Fars kökenli deðil, öz be öz Türkoðlu Türk’tür. O, eserini Farsça kaleme almýþ olmasýna raðmen evinde Farsça konuþmuyor, Hakanî Türkçesini kullanýyordu. Ýranlýlar onun Farsça yazmasýndan yola çýkarak, bunu kendilerince bir delil sayarak, bu kýymetli Türk büyüðünü elimizden almaya kalkmýþlardýr. Sadece Ýranlýlar sahip çýksa iyi; Afganistanlýlar da Mevlânâ, Belh’te doðdu diye onu kendi milletlerinden saymaktadýrlar. Fakat tarihî gerçekler onun Türk olduðunu göstermektedir. Bunun da ötesinde kendisinin kaleme aldýðý þu þiir, bunu açýkça ortaya koymaktadýr: “Yabancý bellemeyin beni, ben de bu ildenim,/Sizin vatanýnýzda kendi yurdumu aramaktayým,/Her ne kadar düþman gibi görünsem de, düþman deðilim,/Her ne kadar Farsça söylesem de, aslým Türk’tür benim.”

Zamana meydan okuyan þiirlerin þairi Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, zamaný ve mekâný aþarak günümüze ulaþmýþtýr. O, yedi asrý aþkýn bir zamandan beri þiirleriyle gönüllerimizde taht kurmuþtur. O, yüce Rabbimizin tecelligâhý olan gönlü yüceltmiþ, onu insanî duygularýn merkezî olarak kabul etmiþtir : “Bu dünya su küpü, gönülse ýrmak… Bu dünya oda, gönülse þaþýlacak þeylerle dolu bir þehir...”, “Toprakta yeþeren gül bahçesi yok olur, gönülde yeþeren gül bahçesi ise ne hoþ…”, “Bil ki lezzet içtendir dýþtan deðil. Köþk ve saraylar arzu etmeyi ahmaklýk bil”, “Gönül ovasýna girmek gerekir, zira dünya ovasýnda ferahlýk yoktur. Dostlar! Gönül emin yerdir. Orada pýnarlar, gül bahçesi içinde gül bahçesi vardýr.”

Mevlânâ, Peygamber Efendimizden sonra en çok sevilen fânilerden biridir.

Peygamber Efendimizden sonra en çok sevilen fânilerden biri de yüce gönüllü Mevlânâ’dýr. O, her çaðda ilgileri üzerine çekmiþ, sevgide doruða ulaþmýþtýr. Onu; þiirlerinde, hikâyelerinde ve romanlarýnda anlatanlar, onu tarif etmede sözün kifayetsiz olduðu gerçeðini kabullenmiþtir. Mevlânâ’yý þiirine konu edinenlerden biri olan Arif Nihat Asya, bu engin sevgiyi þu beyitlere sýðdýrmaya çalýþmýþtýr: “Yeter ey günlerin mûnadisi,/Yeter artýk günün taaddisi/ Sen nasýl seslenirsin ey nâra/Uyuyor Þehri yâr-ý cûndisi/Elverir gýllugîþ teâtisi/Ki bu vadi sükût vadisi.” Ýranlý Filozof Molla Câmi, Mevlâna için “Nist Peygamber veli dâret kitap” (Peygamber deðil; amma kitabý var) diyerek ona olan hayranlýðýný dile getirmiþtir.

Alman þair Goethe, Mevlânâ’yý dünyanýn en büyük mistik þairi olarak nitelendirmiþtir. Pakistanlý þair ve düþünür Muhammed Ýkbal “Mevlânâ, aþkýn rehberidir./Sözleri susuzlara çeþme/Vücudu vecd-ü heyecandýr” diyerek onun ruh iklimini tasvir ediyordu. Büyük Fransýz muharriri Maurice Barres: “O, öyle bir þair ki, sevimli, âhenktar, âteþin ve müfrittir. O öyle bir dehadýr ki, ondan ýtýr, nur ve biraz da garabet intiþar eder. Bana göre þevk, ýþýk ve neþe âleminin habercileri olan þairlerin, bu ilâhî insanlarýn hiç birinin hayatý Mevlâna Celâlüddin’inki ile ölçülemez. Onun semâ’ ve teganni yüklü þiirini ve mektebini gördükten sonra Dante’nin, Shakespeare’in, Goethe’nin, Hugo’nun eksik kalan taraflarýný fark ettim.” diyerek onu övdükçe övmüþtür. Daha bunun gibi nice mümtaz örnekler sayabiliriz.

Hakk ve hakikat dostu Mevlânâ’yý Mevlânâ yapan, onu bir anlamda tamamlayan manevîyatý güçlü isimler vardýr. Bunlar arasýnda Seyyid Burhaneddin, Þems-i Tebrîzî, Selahaddin-i Zerkubî, Hüsâmeddin Çelebi, Ýbn’ül Arabî, Sadreddin Konevî, Kuyumcu Þeyh Selâhaddin sayýlabilir. Fakat Mevlânâ’nýn hayatýnda Þems-i Tebrîzî müstesna bir yer teþkil eder. Hazreti Mevlânâ için diðer Hakk dostlarý bir yana, o bir yanadýr. Onunla olan dostluðu ve sýrdaþlýðý dillere destandýr. Birçok kere ayrýlan ve tekrar buluþan bu iki Hakk dostunun dostane iliþkileri birçok kesim tarafýndan kýskanýlmýþ, dedikodularýn kaynaðý olmuþtur.

Bazý þer odaklarý hakikatin ýþýðý Mevlânâ’ya çeþitli iftiralarda bulunmuþlardýr.

Bazý þer odaklarý hakikatin ýþýðý Mevlânâ’ya çeþitli iftiralarda bulunmuþlardýr. Onun hoþgörü anlayýþýndan zýt mânâlar çýkaranlar olmuþtur. Onun “Ne Hýristiyan’ým, ne Yahudi; ne Mecûsî, ne de Müslüman/Ne Doðulu, ne Batýlý; ne karadan, ne denizden/Ne dünyadaným, ne ahretten; ne tamudan, ne cennetten/Ne Havvâ’dan, ne Âdem’den; ne Aden’den, ne de Firdevs’ten.” gibi sözlerine bakýp da onlarý yüzeysel algýlayanlar, onu tekfir etme noktasýna gelmiþlerdir. Oysa burada ifade edilen, onun hoþgörüsünün enginliði ve birleþtiriciliðidir.

Mutasavvýflarý anlamak için asgari de olsa belli bir tasavvuf kültürüne ve terbiyesine ihtiyaç vardýr. Bu iklimden nasiplen(e)meyenler, bu havayý teneffüs etmeyenler, kabuðu öz zannederler. Basiretleri körelmiþ bu kiþiler, yedikleri kabuðu ceviz sanýrlar. Hadiselere bu pencereden baktýðýmýzda Hallacý Mansur'un “Enel Hak(Ben Hakk’ým)” çýkýþýný, görünen anlamýyla sýnýrlý tutanlar neyse, günümüzde Mevlânâ’yý mesnetsizce suçlayanlar da odur. Oysa o “Caným bedenimde oldukça Kur’an’ýn kuluyum, seçilmiþ Muhammed’in yolunun topraðýyým. Birisi, sözlerimden bundan baþka bir söz naklederse; ondan da þikâyetçiyim ben, bu sözden de þikâyetçiyim.” diyerek ilhamýnýn kaynaðýnýn Kur’an ve sünnet olduðunu açýkça beyan etmiþtir. Demek ki görünene deðil, kast edilene bakarak hüküm vermek daha isabetlidir. Perde arkasýný hiçe sayýp görünene göre hükmedenlerin yanýlma ihtimalleri yüksektir. Bu mantýkla hareket edenler, Mevlânâ konusunda da yanýlmýþlardýr.

Mevlânâ, çaðýnýn ötesinde evrensel görüþlere sahip mutasavvýf bir bilge þairdir.

Bir sevgi insaný olan þair ve mütefekkir Mevlânâ’nýn Mesnevi’sine baktýðýmýzda onun evrensel görüþlere sahip mutasavvýf bir bilge þair olduðunu görürüz. Onun çaðlarý aþýp bugünlere gelen, manevî hastalýklara iksir olan þu yedi öðüdü bugün de geçerliliðini korumaktadýr: “Cömertlik ve yardým etmede akarsu gibi ol./Þefkat ve merhamette güneþ gibi ol./Baþkalarýnýn kusurlarýný örtmede gece gibi ol./Hiddet ve asabiyette ölü gibi ol./Tevazû ve alçak gönüllülükte toprak gibi ol./Hoþgörülülükte deniz gibi ol/Ya olduðun gibi görün, ya göründüðün gibi ol.” Bu öðütlere uyup gereðini yerine getirenler cimrilik, haset, zulüm, nefret, kibir, asabîlik, ikiyüzlülük ve tamahkârlýk hastalýklarýndan kurtulur.

Mevlânâ’nýn þiirlerinde hoþgörü duygusu apayrý bir yer teþkil eder. Yunus için ‘sevgi þairi’ derler. Mevlânâ ise, tabir caizse bir 'hoþgörü þairi'dir. Günümüz insanýnda eksikliði barizce hissedilen sevgi ve hoþgörü kavramlarý Mevlânâ’da fazlasýyla vardýr: Onun, altýn suyuna batýrýlarak dört bir tarafa yazýlmaya lâyýk þu sözü hoþgörünün bugün bile varýlamayan ileri noktasýdýr: “Gel ne olursan ol, gel/Ýster tanrý tanýmaz, ister ateþe tapar,/Ýster bin kez tövbeni bozmuþ ol/Bizim dergâhýmýz umutsuzluk dergâhý deðil,/Gel, ne olursan ol, gel ”

Mevlânâ’nýn bizlere emanet býraktýðý sevgi ve hoþgörü duygusu, bugün kalplerimizde yeþerebilseydi bunca kanlý savaþlar yaþanmaz, insanlar birbirini cânice öldürmezdi.

Mevlânâ, çileli hayatýnda sabra çok önem verir; sabrý kendine kýlavuz edinir.

Hazreti Mevlânâ altý ciltlik Mesnevî’sinde ve çileli hayatýnda sabra özel bir yer ve önem verir; sabrý kendine kýlavuz edinir. O, belâlarý imtihan sebebi sayar. Bu yüzden baþýna gelen sýkýntýlardan dolayý sesini çýkarmaz, boyun büker. Bu konuda Mesnevi’de þu ölümsüz sözlere yer verilir: “Sabýr iman yüzünden baþ tacý olur. Sabrý olmayanýn imaný da yoktur. Peygamber ‘Sabrý olmayanýn imaný tamam deðildir’ demiþtir.”, “Acelecilik, çabukluk þeytanýn hilesindendir. Sabýr ve hesaplý olmaksa Cenab-ý Hakk’ýn lütfüdür.” ,“Tespihlerinin ruhu sabýrdýr. Sabýr, baþlý baþýna bir tespihtir. O derecede hiçbir tespih yoktur. Sabýrlý ol. ‘Sabýr, kurtuluþun anahtarýdýr’; Sabýr, sýrat gibi insaný cennete ulaþtýrýr.”

Hazreti Mevlânâ, özüyle ve sözüyle samimi bir Müslümandý. O, gerçek hürriyeti Allah’a kullukta bulurdu. Namazý, kulluðun en büyük þiarý sayardý. Namazla ilgili þu sözleri bunun en büyük delilidir: “Ben namazda Rabbim’e yönelirim; O'nun iltifatýna alýþmýþýmdýr. 'Namaz gözümün nûrudur.' sýrrý zuhur eder; gözlerim nûrlanýr, içim açýlýr. Namazda, içimde duyduðum rahatlýktan, mânevî zevkten ötürü rûhumun penceresi açýlýr da, oradan vasýtasýz olarak Allah’tan haberler gelir, ilham gelir. Allah’ýn ilhamý, feyz yaðmuru, rahmeti, nûru, ezeldeki kaynaðýmdan ve hakîkatimden gelir, penceremden evime girer.

Mevlânâ, yüzde yüz yerli ve millî, bizden biriydi; kökü mâzide olan âtîydi.

Mevlânâ, kökü mâzide olan âtîydi. Yani bir ayaðý dünde, bir ayaðý ise yarýndaydý; taassupkâr deðildi. Hiçbir þeye körü körüne baðlanmazdý. O; yeninin peþinde koþan, eskiye saplanýp kalmayan, dünle bugün arasýnda saðlam köprüler kuran bir hakikat avcýsýydý. “Dün, dünle gitti cancaðýzým/Ne kadar söz varsa düne ait,/Bugün yeni þeyler söylemek lazým." sözü onun yeniye ve yeniliðe olan iþtiyakýný gösterir. O, hayata daima evrensel ufuklardan bakar; görüþ alanýný geniþ tutardý. Zira o, Hakk’ýn, hakikatin ve güzelin yanýnda durmayý gaye edinmiþti. Hakperestti; nefsin deðil, daima Hakk’ýn üstünlüðünü yeðlerdi. Mesnevi’de anlattýðý þu hikâye kýssadan hisse alabilecekler için mühim bir anekdottur:

“Bir sinek, küçük bir su birikintisi üzerindeki saman çöpünün üstüne konar. Kaptan gibi de poz verir. Ve þöyle hava atar: ‘Denizi de, gemiyi de en iyi ben bilirim. Ýþte þu, deniz; bu da gemi... Bense ehliyetli, doðru düþünen, yerinde karar veren bir kaptaným...’

Sinek, denizin üstünde gemisini sürüp durur... O kadarcýk su, ona, uçsuz bucaksýz bir deniz gibi görünür. O su birikintisi, ona göre o kadar sýnýrsýzdýr ki, onu olduðu gibi görecek göz nerede?.. Görüþü ne kadarsa, dünyasý da o kadardýr. Denizi de görüþüncedir...

Aslý esasý olmayan yorum sahibi de sineðe benzer. Onun vehmi de su birikintisidir. Düþüncesi ise, saman çöpü... Sinek, kendi düþüncesine saplanýp yoruma kalkmýþsa, bundan vazgeçse, baht o sineði devlet kuþu hâline getirir. Ýbretle bakan kiþi sinek olmaz...”

Mevlânâ Hazretleri, ömrü boyunca kalemle ve kelâmla dost yaþamýþtýr.

Mevlânâ Hazretleri, ömrü boyunca kalemle ve kelâmla dost yaþamýþ, tasavvuf sahasýnda birbirinden kýymetli özgün ve derin eserler vermiþtir. Bunlarýn baþýnda altý ciltlik “Mesnevi” gelmektedir. Bizde Kur’an’dan sonra sünnet-hadis geldiði gibi, Süleyman Çelebi’nin halk arasýnda “Mevlid” olarak bilinen “Vesiletü’n-Necat” adlý eserinden sonra da “Mesnevi” gelmektedir. Mevlânâ, birçok dile çevrilen Mesnevi’nin yanýnda “Divân-ý Kebir, Fîhi Mâ-Fîh, Mecalis-i Seb’a, Mektubat” isimli deðerli eserleri de kaleme almýþtýr.

Ölüm, Mevlânâ’nýn hoþnutlukla karþýladýðý doðal bir süreçtir. Ölümle birlikte ruh ten kafesinden kurtularak özgürleþir; katre, kaynaðý olan ummana karýþýr. Aslýnda ona göre ölüm iki türlüdür. Birincisi Resulullah Efendimizin “Ölmeden evvel ölünüz” hadisinde belirttiði nefsin öldürülmesi ki bu bir manevî ölümdür; diðeri de maddî ölümdür. Mevlânâ, ölümü dostu dosta kavuþturan bir köprü olarak görürdü. Ölüm, 'Sevgililer Sevgilisi'ne kavuþmaktýr; Hakk’ýn cemaliyle nimetlenmektir. Zira kiþi, ölümle birlikte bu dünyadan göçmekte, fâni yanlarýndan kurtulmakta, sonsuz âleme doðmaktadýr. Onun için Mevlânâ ölümden korkmaz, ölümü “þeb-i arûs(düðün gecesi)” olarak nitelendirirdi. Onun ölümünden sonra, ölüm yýldönümlerinde bu büyük velinin hatýrasýna her yýl “þeb-i arûs törenleri” düzenlenmektedir.

Mevlânâ'nýn “Ölümümüzden sonra türbemizi toprakta aramayýn, bizim mezarýmýz âriflerin gönlündedir” sözü tecelli etmiþtir.

Söz sultaný Mevlânâ, bu fâni âlemde silinmez izler býrakarak bekâ yurduna göçmüþtür. Göçmeden evvel de geride kalanlara iki cihan saadetini temin edecek þu mühim vasiyette bulunmuþtur: “Ben size, gizli ve aleni, Allah’tan korkmanýzý, az yemenizi, az uyumanýzý, az söylemenizi, günahlardan çekinmenizi, oruç tutmaya ve namaz kýlmaya devam etmenizi, daima þehvetten kaçýnmanýzý, halkýn eziyet ve cefasýna dayanmanýzý avam ve sefihlerle düþüp kalkmaktan uzak bulunmanýzý, kerem sahibi olan salih kimselerle beraber olmanýzý vasiyet ederim. (Ýnsanlarýn) Hayýrlýsý, insanlara faydasý dokunandýr. Sözün hayýrlýsý da az ve öz olanýdýr. Hamd, yalnýz tek olan Allah’a mahsustur. Tevhid ehline selam olsun.”

Hayat; doðum, yaþam ve ölüm çizgisinde sürer gider. Ýnsanýn dünyaya gelmesiyle yaþamla ölüm arasýndaki süreç baþlar. Daha sonra Yahya Kemal’in deyimiyle ‘Bir tel kopar ahenk ebediyen kesilir.’ Mevlânâ Hazretleri için de süreç bundan ibaretti. Gönül göklerimizin sönmeyen yýldýzý Mevlânâ, 17 Aralýk 1273’te vefat edince, babasý Sultanü'l-Ulemâ Bahaeddin Veled’in baþucuna defnedilmiþtir. “Ölümümüzden sonra türbemizi toprakta aramayýn, bizim mezarýmýz âriflerin gönlündedir” diyen Mevlânâ, þimdi Kubbe-i Hadra’da sonsuzluk uykusunu uyumaktadýr. Rabbim bizleri kendisine dost ve komþu eylesin.