Hamd, All�h�a mahsustur. O�na hamd eder, O�ndan yard�m ve ma�firet dileriz. Nefislerimizin �errinden ve amellerimizin k�t�l��nden O�na s��n�r�z. O�nun hid�yete erdirdi�ini hi� kimse sapt�ramaz, sapt�rd��n� ise hi� kimse hid�yete erdiremez. �eh�det ederim ki, All�h�tan ba�ka ib�dete l�y�k hi�bir il�h yoktur. Ve yine �eh�det ederim ki, Muhammed aleyhissel�m O�nun kulu ve Ras�l��d�r�

Bundan sonra:

Namaz Kad�nlar�n Cuma Namaz� K�lmalar�

Bilindi�i gibi Cuma namaz�n�n �artlar�ndan biri de erkek olmakt�r. Bu namaz, kad�na v�cib de�ildir. Ama bir kad�n�n Cuma�y� ��le namaz� yerine k�lmas� durumunda sah�h olur. Kad�n�n cemaata kat�larak Cuma namaz� k�lmas�n�n m�, yoksa evinde ��le namaz�n� k�lmas�n�n m� daha faziletli oldu�u hususunda mezheblerin detayl� g�r��leri a�a��ya al�nm��t�r.

Hanefiler dediler ki: �ster ya�l�, ister gen� olsun, bir kad�n�n ��le namaz�n� kendi evinde k�lmas� daha faziletli olur. Z�r� o, cemaatle namaz k�lma y�k�ml�l��nde de�ildir.

Malikiler dediler ki: Ya�lanarak erkekler kar��s�nda herhangi bir �ekicili�i kalmayan kad�nlar�n Cuma namaz�na gitmesi caizdir. Aksi takdirde mekruh olur. Kad�n gen� oldu�u i�in, mescidde bulunmas�ndan ve yolda giderken fitneye sebep olmas�ndan korkulursa, Cumaya gitmesi -mefsedeti �nlemek i�in- haram olur.

�afiiler dediler ki: Kad�n�n, eski elbiseler i�inde olsa bile �ehvet celb edici olmas� h�linde, gerek

Cuma ve gerekse di�er namazlar i�in cemaate kat�lmas� mutlak surette mekruhtur. �ehvet celbedici olmad�� halde, s�slenip koku s�r�n�rse yine ayn� h�kme t�bi olur. Ancak ya�l� olmas� ve eski elbiseler giyinerek, esans s�r�nmeden, erkeklerin kendisine tamah etmeyecekleri bir halde Cuma namaz�n� k�lmas� ker�hetsiz olarak sah�h olur. Yaln�z bunun i�in de iki �art gereklidir:

1. Ya�l� olsun olmas�n, vel�sinin Cumaya gitmesi i�in kendisine izin vermesi.

2. Cemaate girmekle, onun y�z�nden herhangi bir ki�inin fitneye d��meyece�inden emin olunmal�d�r. Aksi takdirde yine Cuma namaz�na gitmesi haram olur.

Hanbeliler dediler ki: Kad�n, g�zel olmamak �art�yla Cuma namaz�na gidip k�labilir. G�zel bir kad�n�n Cuma namaz�na gidip k�lmas� mutlak surette mekruh olur. Ama kad�nlar d��nda, mesel� k�leler gibi kendilerine Cuma namaz� v�cib olmayanlara gelince, bunlar�n Cuma namaz�n� k�lmalar� m�stehab olur. 384 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 543-544.

Cuma Namaz� K�l�nan Mescidlerin Birden Fazla Olmas�

Cuma namaz�ndan maksat, insanlar�n Rabblerine kar�� hu�u i�inde bir araya gelip toplanmalar�, aralar�ndaki dostluk ba�lar�n�n g��lenmesi, sevgi ak�mlar�n�n kuvvetlenmesi, g�n�llerinde �efkat ve ac�ma duygular�n�n canlanmas�, kin ve d��manl�k fakt�rlerinin �lmesidir. Bu atmosfer i�inde bir araya gelen m�sl�manlar, birbirlerine sevgi ve karde�lik g�z�yle bakar; g��l�leri zay�flar�na destek ve zenginleri yoksullar�na yard�mc� olur; b�y�kleri k��klerine merhamet eder; k��kleri b�y�klerine sayg� g�sterir ve hepsi de, ululu�unun s�n�r� olmayan, ezici iktidara s�hib, hi� bir �eye ihtiy�c� olmayan �vg�lere l�y�k olan tek Allah��n kullar� olduklar�n�n bilincine var�rlar... Bu sayd�klar�m�z, ib�det niyetiyle insanlar�n bir araya gelmelerini te�vik etmek i�in �sl�miyet�in g�sterdi�i baz� hedeflerdir. Cuma namaz� k�l�nan mescidlerin say�s�n� gereksiz yere fazlala�t�rma halinde, ��phesiz ki m�sl�manlar birka� mescide da��lmakta, cemaatle�menin faydas� hissedilememektedir. B�ylece de insanlar teslimiyet i�erisinde boyun b�k�p, huzurunda ib�det i�in bir araya geldikleri Y�ce Yarat�c�n�n azametinden yeterince etkilenip g�n�lleri feyizlenemiyecektir. Bu nedenle baz� m�ctehidler demi�lerdir ki: Cuma mescidlerinin say�s� gereksiz yere fazlala�t�r�ld�� takdirde, yaln�zca ilk k�l�nan mescidde bulunanlar�n namazlar� sah�h olur. Ancak di�er mescidlerden �nce k�ld�klar�n� kesin olarak bilenler Cuma namaz�n� k�lm�� olurlar. �b�r mescidlerdeki insanlarsa, ��le namaz�n� k�lm�� olurlar. Mezheblerin buna ili�kin g�r��leri a�a��ya al�nm��t�r.

�afiiler dediler ki: Cuma namaz� k�l�nan mescidlerin birden fazla olmas�, bir ihtiya�tan dolay� oldu�u gibi, herhangi bir ihtiyaca ba�l� olmayabilir de. �htiya�tan dolay� olmas�, tek mescidin belde halk�na yetmemesi demektir. Mescidlerin gereksiz yere birden fazla olmas� durumunda, �nce k�lanlar�n Cuma namazlar� sah�h olur. Bunun i�in �l�� iftitah tekbiridir. �nce k�lm�� olmak i�in iftitah tekbirlerinin, di�er mescidlerdeki cemaatten �nce al�nd��n�n kesin olarak tesbit edilmesi �artt�r. E�er bu tesbit yap�lamaz da hepsinin ayn� anda iftitah tekbiri ald�klar� anla��l�r, ya da bu hususta ��pheye d��l�rse hepsinin Cuma namazlar� bat�l olur. Bu durumda t�m�n�n bir araya gelerek Cuma namaz�n� iade etmeleri v�cib olur. E�er bu imk�ns�z ise, Cuma namaz�n�n yerine ��le namaz�n� k�larlar. Ama Cuma mescidleri ihtiya� nedeniyle birden fazla olursa hepsinin Cuma namazlar� sah�h olur. L�kin Cuma namaz�ndan sonra ��le namaz�n� k�lmalar� da mendub olur.

Malikiler dediler ki: Bir beldede birden fazla Cuma mescidi bulunursa, bunlardan hangisinde Cuma namaz� ilk �nce k�l�n�rsa oradaki sah�h olur. Bu mescid, di�erlerinden sonra in�� edilmi� olsa bile h�k�m ayn�d�r. Mesel� bir beldede Cuma namaz� k�lmayan birka� tekke bulundu�u halde, daha sonra Cuma namaz� k�lmak i�in bir mescid in�� edilerek orada Cuma namaz� k�l�nabilir ve bundan sonra da bir mescid daha in�� edilerek orada da Cuma namaz� k�l�n�rsa, bu durumda yine Cuma namaz� ilk k�l�nan mescidde sah�h olur. Ancak bu h�k�m de d�rt �arta ba�l�d�r:

1. Eski camide namaz� k�lmay�p topluca yeni camiye g�� edilmemelidir. Yani �z�rs�z olarak s�rf yeni camiye ra�betten �t�r� eski camide namaz k�lmay� b�rak�p yeni camiye g�� edilmemelidir.

2. Eski cami dar olur da geni�letilmesi m�mk�n olmazsa, insanlar yeni camiye gitmeye ihtiya� duyabilirler. Dar mescid, kendilerine v�cib olmasa bile Cuma namaz�na gelmeleri kuvvetle muhtemel olan kimseleri i�ine alamayan mesciddir.

3. Belde halk�n�n bir tek mescidde toplanmas� halinde, ortaya fitne ve fes�d ��kmayaca��ndan emin olunmal�d�r. Mesel� �ehirde birbirleriyle ge��nemeyen ve birbirleriyle boy �l��en iki aile olur da, s�zgelimi bunlardan biri �ehrin do�u taraf�nda, di�eri de bat� taraf�nda bulunursa, bu ailelerden her birinin kendine mahsus bir cami yapt�r�p i�inde Cuma namaz� k�lmalar� sah�h olur. 4. H�kim, yeni camide Cuma namaz� k�lman�n sah�h olaca��na dair h�k�m vermi� olmamal�d�r. H�k�m verirse k�lmak sah�h olur.

Hanbeliler dediler ki: Ayn� beldede Cuma namaz� k�l�nan mescidlerin birden fazla olmas� bir ihtiyaca dayal� olabilece�i gibi, herhangi bir ihtiyaca dayal� olmayabilir de. Kendilerine v�cib olmasa bile, Cumay� k�lmalar� sah�h olan kimselerin, bilfiil namaz k�lmasalar bile, s��mamalar� nedeniyle birden fazla mescid bulunursa, bu m�teaddit mescidlerde k�l�nan Cuma namazlar� sah�h olur. Veliyy��1-emr buna izin vermi� olsun veya olmas�n durum ayn�d�r. Ama bu durumda Cuma namaz�ndan sonra ��le namaz�n� k�lmak daha da uygun olur. Ama Cuma mescidlerinin say�s� gereksiz yere birden fazla olursa, buralarda k�lman Cuma namazlar� sah�h olmaz. Sadece veliyy��l-emrin izin vermi� oldu�u mescidde k�l�nan Cuma namaz� sah�h olur. Di�erlerindeki Cuma namazlar� bu mescidde-kinden �nce k�l�nm�� olsalar bile sah�h olmazlar. Veliyy��l-emr, gereksiz yere birden fazla mescidde Cuma namaz� k�l�nmas�na izin verirse veya hi� izin vermezse do�rusu, iftitah tekbiri �nce al�nan mesciddeki Cuma namaz� sah�h olur. Hepsinin ayn� anda iftitah tekbiri alarak Cumay� beraberce k�ld�klar� kesinlikle belirlenirse t�m�n�n Cuma namazlar� bat�l olur. E�er bunlar�n namazlar�n� daha sonra Cuma namaz� olarak iade etmeleri m�mk�n olursa, iade etmeleri gerekir. Bu m�mk�n olmad�� takdirde ��le namaz� k�lmalar� gerekir. Ama m�teaddid mescidlerdeki cemaatlerden hangisinin Cuma namaz�n� daha �nce k�ld�� tesbit edilemezse, bunlardan belirli olmayan herhangi bir cemaatin Cuma namaz� sah�h olur. Ancak t�m�n�n de ��le namaz�n� k�lmalar� v�cib olur.

Hanefiler dediler ki: Cuma namaz�n�n birden fazla mescidde k�l�nmas� sah�htir ve bunda herhangi bir sak�nca yoktur. Bir mesciddeki cemaat�n, di�er mesciddeki cemaatten �nce k�lm�� olmas�n�n da bir sak�ncas� olmaz. Ama bunun b�yle oldu�u kesinlikle belirlenirse cemaatteki ki�ilerin bilahare ayr� bir niyetle ve tek sel�mla d�rt rek�atlik zuhr-u �hir namaz� k�lmalar� v�cib olur. Yaln�z bu namaz�n, halk taraf�ndan yanl�� olarak farz oldu�u san�lmas�n diye evlerde k�l�nmas� daha faziletlidir. Bilindi�i gibi Hanef�lere g�re v�cib, mertebece farzdan daha a�a��dad�r. Buna m�ekked s�nnet de denilebilir. Ba�kalar�n�n Cuma namaz�n� kendisinden �nce k�ld�klar�ndan ��phelenen ki�inin bil�hare ayr� bir niyetle d�rt rek�atlik zuhr-u �hir namaz�n� k�lmas� mendub olur. Bu namaz�n her rek�atinde nafile olaca�� varsay�m�yla Fatiha ile birlikte bir s�re veya �� k�sa �yet okunmal�d�r. Daha �nce de anlat�ld�� gibi nafilelerin b�t�n rek�atle-rinde Fatiha ve zamm-i s�re veya zamm-� s�re yerine ge�ecek miktarda �yetler okumak v�cibtir. Yaln�z, an�lan d�rt rek�ati, yine d�rt rek�atlik Cuma s�nnetinden �nce mi, yoksa sonra m� k�lmak gerekir sorusuna Hanef�ler, �Cuma s�nnetinden sonra k�l�nmal�d�r� �eklinde cevap verirler. S�nnetten �nce k�l�nmas� h�linde, evl� olan h�kme muhalefet edilmi� olur ki, bu durum a��k�a anla��lmaktad�r. Buna g�re Cuma namaz� k�lan ki�inin, iki rek�atlik Cuma farz�ndan sonra d�rt rek�at Cuma s�nnetini, sonra da iki rek�at vakit s�nnetini k�lmas� gerekmektedir. 385 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 544-547.

Cuma Namaz� Sahrada Sah�h Olur mu?

�� mezheb imam�, Cuma namaz�n�n sahrada k�l�nmas� halinde sah�h olabilece�i g�r��nde birle�mi�lerdir. Yaln�zca M�lik�ier, bu durumda Cuma namaz�n�n sah�h olamayaca��n� s�ylemi�lerdir. Mezheblerin buna ili�kin g�r��leri a�a��ya al�nm��t�r.

Malikiler dediler ki: Evlerde ve sahrada k�l�nan Cuma namaz� sah�h olmaz. Aksine, camide k�l�nmas� zorunludur.

Hanbeliler dediler ki: E�er sahra evlere yak�n olursa, orada k�l�nan Cuma namaz� sah�h olur. Evlere olan yak�nl��n �l��s� �rf�n takdirine g�re hesaplan�r. Evlere uzak olan sahrada k�l�nan Cuma namaz� ise sah�h olmaz. Cuma namaz�n� sahrada k�ld�racak olan imam, sahraya gelemeyecek kadar zay�f ve g��s�z olan kimselere, �ehirde kalarak Cuma namaz�n� k�ld�rmak �zere bir vekil tayin eder.

�afiiler dediler ki: Evlere yak�n olan sahrada Cuma namaz� k�lmak sah�htir. Bunlara g�re yak�nl��n �l��s�, misafirin oraya ula�m�� olmakla birlikte namaz�n� k�saltamad�� bir mesafedir. Ki bunun detayl� a��klamas�, namaz� k�saltma bahsinde yap�lacakt�r. �ayet �ehrin s�rlar� varsa, s�r i�indeki hendekler de sahra h�km�ndedir.

Hanefiler dediler ki: Cuma namaz�n�n mescidde k�l�nmas� Cuman�n s�hhat �artlar�ndan biri de�ildir. Dolay�s�yla sahrada k�l�nmas� h�linde de sah�h olur. Yaln�z, sahran�n �ehirden 5040 metre kadar uzakl�kta olmamas� ve devlet ba�kan�n�n orada Cuma namaz� k�l�nmas�na izin vermi� olmas� gerekir. 386 bdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 547.

Cuma Namaz� ��in Gerekli Olan Cemaat

Mezheb imamlar� Cuma namaz�n�n cemaatsiz olarak k�l�nmas�n�n sah�h olamayaca�� hususunda g�r�� birli�i etmi�lerdir. Ancak Cuman�n sah�h olmas� i�in gerekli olan cemaat say�s� ve �artlar�na ili�kin olarak g�r�� ayr�l��na d��m��lerdir. Mezheblerin bu husustaki g�r��leri a�a��ya al�nm��t�r. Malikiler dediler ki: Cuma namaz�n�n ge�erli olmas� i�in imamdan ayr� olarak en az�ndan oniki erke�in bulunmas� gereklidir. Ayr�ca bu cemaat i�in de baz� �artlar aranmaktad�r. ��yle ki:

1. Bu oniki ki�i, kendilerine Cuma namaz� v�cib olan kimselerden meydana gelmi� olmal�d�r. Bunlardan birinin k�le, �ocuk veya kad�n olmas� h�linde, Cuma namaz� sah�h olmaz.

2. Bu cemaatin, bulunduklar� yeri yurt edinmi� olmalar� gereklidir. Bu oniki ki�iden birinin Cuma k�l�nan yerde, s�zgelimi tic�ret i�in ik�met ediyor olmas� yahut da misafir olarak gelip d�rt g�nl��ne ik�mete niyet etmi� olmas� h�linde, Cuma namaz� yine sah�h olmaz.

3. Bu oniki ki�inin, her iki hutbenin ba��ndan, namaz�n tamamlanmas� an�na kadar haz�r bulunmalar� gereklidir. Bunlardan birinin namaz� imam�n sel�m vermesinden sonra ve fakat kendi sel�m�ndan �nce bat�l olursa, t�m�n�n Cuma namaz� f�sid olur.

4. Bu on iki ki�inin M�lik�, ya da Hanef� mezhebine mensub olmalar� gereklidir. Cuma namaz�nda cemaat say�s�n�n k�rk ki�i olmas�n� �art ko�an �afi� veya Hanbel� mezhebine mensub iseler, M�lik� veya Hanef� mezheblerinden birini taklit etmedikleri s�rece k�lman Cuma namaz� ge�erli olmaz. K�yde Cuma namaz� k�l�n�rken, Cuman�n ba�lang�c�nda t�m k�yl�n�n namazda haz�r bulunmas� zorunlu olmay�p sadece oniki erke�in haz�r bulunmas� kuvvetli g�r��e g�re yeterli olur. Misafir de olsa imam�n, d�rt g�nl��ne ik�mete niyetlenen ve kendisine Cuma namaz� v�cib olan biri olmas� gereklidir. Yaln�z imam�n, bu d�rt g�nl�k ik�mete hutbe okumak kast�yla niyet etmemi� olmas� gereklidir. Aksi takdirde imam olmas� sah�h olmaz.

Hanefiler dediler ki: Cuma namaz�n�n sah�h olabilmesi i�in gerekli olan cemaat, imamdan ba�ka en az �� ki�idir. �mam hutbeye ba�lad��nda bir ki�i bulunur ve bu namazdan �nce ��k�p gider de bundan sonra �� erkek gelir ve imam bunlara Cuma namaz�n� k�ld�nrsa namaz sah�h olur. Bunlara hutbeyi yeniden okumas�na da gerek yoktur. Bu �� ki�ilik cemaatin, k�le, hasta, yolcu, �mm� veya sa��r da olsalar, erkek olmalar� �artt�r. ��nk� bu an�lan nitelikteki insanlar, gerek kendileri gibilerine ve gerekse ba�kalar�na imaml�k yapabilirler. Yaln�z �mm� veya dilsiz olan erkek, ancak hutbeyi ba�kas� okuduktan sonra Cuma namaz� k�ld�rabilir. ��nk� hatibin ayn� zamanda Cuma imam� olmas� �art de�ildir. Erkeklerin imaml�� ba�kalar�na nisbetle daha evl�d�r. Kad�nlarla �ocuklar�n durumu bunun hil�f�na olup onlar�n Cuma namaz�n� k�ld�rmaya yetkileri olmad�� gibi, Cuma i�in gerekli cemaati te�kil, etmeleri de yeterli olmaz. An�lan �� ki�ilik cemaatin, imam birinci rek�atin ilk secdesine var�ncaya kadar namaza devam etmeleri zorunludur. E�er bunlar, belirtilen s�reden sonra namaz� terk ederlerse, namazlar� bat�l olur. Ama imam, namaz�n� yaln�z ba��na Cuma namaz� olarak tamamlar. �mam birinci rek�atin ilk secdesine varmadan �nce namaz� b�rak�rlarsa, Eb� Han�fe�ye g�re hepsinin C�iraa namaz� bat�l olur. �mam�n, kendisinin �st�nde daha y�ksek bir �mir bulunmayan veliyy��1-emr olmas� veya onun Cuma namaz�n� k�ld�rmak i�in birine izin vermesi, Cuma namaz�n�n s�hhat �art�d�r. Veliyy��1-emr veya vekilinin k�ld�rmad�� Cuma namazlar� ge�erli olmaz. Bu durumda k�l�nan Cuma namazlar�, ��le namazlar� yerine ge�erli olur. Devlet ba�kan�n�n, Cuma namaz�n� k�ld�rmak �zere kendisine izin verdi�i kimsenin, namaz k�ld�rmak i�in yerine ba�kas�n� vek�l t�yin etmesi ve ona bunu sarahatle bildirmesi caizdir. �afiiler dediler ki: Cuma namaz�n�n sah�h olabilmesi i�in gerekli olan cemaatte baz� �artlar aran�r:

1. Cemaatin imamla birlikte, en az�ndan k�rk ki�i olmas� �artt�r. Bundan az say�daki cemaatle k�l�nan Cuma namaz� ge�erli olmaz. E�er cemaatin say�s� k�rktan az olursa, k�rk ki�iyi �art ko�mayan bir mezhebe uymak caiz olur. Yaln�z bu durumda ba�ka mezhebi taklit eden ki�inin telfikten sak�nmas� gerekir. Yani, taklit etti�i mezhebe g�re de abdestli olmas� ic�b eder.

2. Cemaatteki kimselerin, Cuma �artlar�n� �zerinde ta��yan kimseler olmalar� ic�b eder. Yani erkek, h�r, y�k�ml� ve ayn� yeri yurt edinmi� olmalar� �artt�r. K�le, �ocuk, kad�n ve misafirlerin meydana getirdi�i cemaatle k�lman Cuma namaz� ge�erli olmaz.

3. Cemaatin, birinci rek�atin sonuna kadar imamla birlikte sah�h olarak kazay� gerektirmeyecek ve herhangi bir �z�r nedeniyle iadeyi ic�b ettirmeyecek bir �ekilde namaza devam etmesi �artt�r. �kinci rek�atteyse cemaatin imamla birlikte namaza devam etmesi �art de�ildir. Yani ikinci rek�atte imamdan ayr�lmaya niyet edip yaln�z ba�lar�na namazlar�n� tamamlarlarsa k�ld�klar� Cuma namaz� sah�h olur. Ayn� �ekilde imam da, ikinci rek�atte cemaatten ayr�lmaya niyet ederek namaz�n� tek ba��na tamamlarsa, onun da Cuma namaz� sah�h olur. Bu arada imam�n sel�m vermesinden �nce veya sonra, imamdan ayr�lm�� cemaatten birinin namaz� bozulursa t�m�n�n namaz� bozulmu� olur. ��nk� cemaatin say�s�, imamdan ayr�lm�� da olsalar namaz�n sonuna dek k�rk�n alt�na d��r�lmemelidir. Namazlar� bozulur da vakit i�inde Cuma namazlar�n� iade etmeleri m�mk�n olursa, yani vakit m�sait olursa namazlar�n� �ade etmeleri v�cib olur. Aksi takdirde ��le namaz� olarak k�larlar.

4. �mama uyan kimselerin, imam�n iftitah tekbiri almas�ndan hemen sonra vakit ge�irmeksizin iftitah tekbiri almalar� gerekir. �mam�n tekbir almas�ndan sonra Fatiha okuyup r�k�a varacak, ama r�k�dan kalkmayacak kadar bir zaman�n ge�memesi gerekir. Cemaatin iftitah tekbirini almas�, imam�n iftitah tekbirini almas�ndan F�tiha�y� okuyup ba��n� r�k�dan kald�racak kadar bir zaman kapsamas�na kadar uzarsa bu durumda Cuma namaz� ge�erli say�lmaz.

5. Cemaat imamla birlikte k�rk ki�i olmaktaysa, bu durumda imam�n, imama uyanlarda aranan �artlar� da h�iz olmas� gerekir. K�rk ki�ilik cemaat e�er imamdan ayr� olarak tamamlanmaktaysa, imam�n �ocuk, k�le veya yolcu olmas� h�linde k�ld�rd�� Cuma namaz� sah�h olur.

6. K�le, �ocuk veya yolcu da olsa imam�n, imam olmaya niyet etmesi �artt�r. �mama uyanlar�n da imama t�bi olmaya niyet etmeleri �artt�r. Bu iki taraf gerekli niyeti yapmad�klar� takdirde Cuma namaz� ge�erli olmaz.

7. K�rk ki�ilik cemaatin, hutbenin ba�lang�c�ndan namaz�n bitimine kadar tam olarak muhafaza edilmesi gereklidir.

Hanbeliler dediler ki: Cuma namaz� cemaati i�in bir tak�m �artlar aran�r:

1. Cemaatin imamla birlikte k�rk ki�iden az olmamas� gereklidir.

2. Bu cemaatin, kendilerine Cuma namaz� v�cib olan kimselerden olu�mas� gerekir. Yani cemaat h�r, erkek, bali� ve m�tad bir yap� ile in�� edilmi� olan Cuma namaz� k�lman yeri yurt edinmi� kimselerden meydana gelmelidir. Cuma namaz� cemaatinin k�le, kad�n, �ocuk, yolcu, muk�m de olsa, bulundu�u yeri yurt edinmemi�, Cuma namaz� k�l�nan belde d��ndaki bir yeri yurt edinmi� kimselerden olu�mamas� gerekir.

3. Cemaatin hem hutbe, hem de namazda haz�r bulunmas� �artt�r. Namaz�n tamam�nda haz�r bulunmalar� �art de�ildir. K�rk ki�i hutbede ve namaz�n bir k�sm�nda haz�r bulunur da, daha sonra yerlerini dolduracak say�da yeni kimselerin gelmelerinden itibaren �ekip giderlerse, Cuma namaz� sah�h olur. Namaz esnas�nda bu k�rk ki�iden herhangi bir eksilme olur ve bu eksikli�in yeri daha �nce doldurulmazsa namaz bat�l olur. 387 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 548-551.

Cuma Hutbelerinin R�k�nleri

Cuma hutbelerinin r�k�nleri, t�pk� daha �nce anlatm�� oldu�umuz bayram namaz� hutbesinin r�k�nleri gibidir. Yaln�z hutbenin ba�lang�c�, bu h�k�mden istisna edilmi�tir. Bayram hutbesine tekbirle, Cuma hutbesine ise �hamd� ile ba�lan�r. Bayram namazlar� bahsinde, hutbelerin r�k�nlerini her mezhebe g�re detayl� olarak anlatm��t�k. Ayr�ca Cuma hutbesinin �hamd� ile ba�lat�lmas�n�n ��fii ve Hanbel�lere g�re hutbe i�in bir r�k�n oldu�unu, M�lik� ve Hanef�lere g�re ise bunun ne Cuma, ne de bayram hutbeleri i�in r�k�n olmad��n� ifade etmi�tik. Bu sebeple her mezhebe g�re kolayca anla��labilmesi i�in, burada yeniden Cuma hutbesinin r�k�nlerini anlatmaya �al��aca��z.

Hanefiler dediler ki: Hutbenin bir tek r�kn� vard�r. O da az olsun �ok olsun, mutlak olarak zikirdir. Farz olan hutbenin tahakkuku i�in sadece bir hamd, bir te�bih veya bir tehl�lde bulunmak yeterli o�ur. Ancak bunlardan biriyle yetinmek, hutbenin s�nnetleri bahsinde de anlat�laca�� gibi, tenz�hen mekruhtur. Bu mezhebe g�re �art olan, birinci hutbedir. Hutbenin tekrarlanmas�ysa s�nnettir.

�afiiler dediler ki: Hutbenin r�k�nleri be� tanedir:

1. Allah�a hamdetmek: Bunun i�in de bizzat �hamd� masdar�ndan t�reyen bir kelimeyi kullanmak ve ayr�ca buna lafza-i cel�li eklemek �artt�r. �u halde hatibin, �E�k�rullah� ��sn� aleyh�, �el-hamd� lirrahm�n veya bunlara benzer bir c�mleyi kullanmas� yeterli olmaz. Ama �Ahmed�llah� veya �Inn� h�midullah� demesi caiz olur. �Hamd� maddesinin her iki hutbede de okunmas� zorunludur.

2. Her iki hutbede de Peygamber Efendimize sal�t getirmek: Bunu yaparken mutlaka sal�t kelimesini kullanmak gereklidir. Mesel� hatibin �unlar� s�ylemesi yeterli de�ildir: Sal�t getirirken, mutlaka Peygamberimizin �Muhammed� ismini anmak zorunlu de�ildir. O�nun p�k isimlerinden birini anmak yeterli olur. Daha �nce bir ismi ge�mi� olsa bile, sal�t getirirken ismini anmayip, �nceki ismime bir zamirle telmihte bulunmak yeterli olmaz. M�temed olan g�r�� bu do�rultudad�r. 3. Her iki hutbede ayn� lafz�yla olmasa bile, takvaya d�ir tavsiyede bulunmak: Mesel�, �ve et�ullah� demek yeterli olur. D�nyadan ve d�nyaya aldanmaktan sak�nd�rmak yeterli olmaz. ��nk� bunda, ib�detten ba�ka �eylere te�vik vard�r.

4. �ki hutbeden birinde Kur�an-� Ker�m�den bir �yet okumak: Bunu birincide okumak daha uygun olur. Okunan bu �yetin, tam bir �yet veya bir �yetin uzun bir b�l�m� olmas�; va�d, va�d, h�k�m, k�ssa, mesel veya haber gibi matlub bir m�n�y� if�de etmesi �artt�r. Mesel�, �yetini okumak yeterli olmaz.

5. M��min erkek ve kad�nlara -�zellikle ikinci hutbede- duada bulunmak: �ayet hatibin ezberinde varsa, ma�firet talebi gibi �hiretle ilgili dualarda bulunmas� �artt�r. Ezberinde yoksa d�nya ile ilgili dualar� yapmas� yeterli olur. Du� yaparken de haz�r bulunan cemaati bir tarafa b�rakarak ba�kalar�n� kasdetmemelidir.

Malikiler dediler ki: Hutbenin bir tek r�kn� vard�r. O da sak�nd�rma veya m�jdelemeyi kapsamas�d�r. C�mlelerin se�ili olmas� da �art de�ildir. Hutbeyi manzum veya nesir olarak okumak sahihtir. E�er unu-tulursa namaz k�l�nmadan iade edilmesi mendubtur. Namaz k�l�nd�ktan sonra iade edilmesi gerekmez.

Hanbeliler dediler ki: Her iki hutbenin d�rt r�kn� vard�r:

1. Her hutbenin ba��nda, �elhamd�lillah� demek: S�z gel�mi ba�ta, �ahmedullahe� demek yeterli olmaz.

2. Ras�lullah (s.a.s.)�a sal�t getirmek: Sal�t getirirken, mutlaka sal�t kelimesini kullanmak gerekir. 3. Kur�an-� Ker�m�den bir �yet okumak: Bu �yetin m�stakil bir m�n�y� veya h�km� i�ermesi gerekir. S�zgelimi, �yetini okumak yeterli olmaz.

4. �nsanlara, Allah Te�l�ya kar�� takv�h davranmalar� konusunda tavsiyede bulunmak: Bunun en az� da ��ttekull�he� c�mlesini veya benzeri bir c�mleyi okumakt�r. Bu durumda, m�mk�n olursa Cuma namaz�n� yeniden k�lmak v�cib olur. Ancak, imama uyan kimseler, eksilme h�linde de cemaatin kendi mezheblerine g�re (mesel� cemaatin on iki ki�i ile te�ekk�l edebilece�ini kabul eden M�lik� mezhebine g�re) tamam say�laca��m g�r�rlerse namazlar� bat�l olmaz. Bu durumda (�afi� olan) �mam, kendi yerine bu mezheplerden birine ba�l� olan bir ki�iyi halef t�yin ederek kalan cemaatin Cuma namaz�n� ona tamamlat�r. Kendisinin namaz�, cemaatin k�rk ki�i olmas� gerekti�ini ileri s�ren bir mezhebe mensub oldu�undan dolay� bat�l olur. �mama uyanlar, s�z gelimi Cuma cemaatinin k�rk ki�i olmas� gerekti�ini savunan �afi� mezhebine mensup olduklar� halde, imam cemaatin k�rk ki�i olmas� gerekti�ini savunan bir mezhebtense, eksilen cemaatin yeri doldurulmadan k�rk ki�ilik cemaat say�s�nda bir eksiklik meydana geldi�inde t�m�n�n Cuma namaz� bat�l olur. 388 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 551-552.

Cuma Hutbesinin �artlar�

Cuma hutbeleri i�in gerekli olan �artlar� ��ylece s�ralayabiliriz:

1. Her iki hutbe de namazdan �nce okunmal�d�r: Hutbenin namazdan sonraya ertelenmesi �� mezheb imam�na g�re ge�ersiz olur. M�lik�ler buna muhalefet ederek ayk�r� g�r�� bey�n�nda bulunmu�lard�r.

Malikiler dediler ki: Hutbeler namazdan sonraya ertelendikleri takdirde, sadece namaz� iade etmek gerekir. Hutbeler sah�h olup iadeleri gerekmez. Yaln�z bu durumda, Cuma namaz�n�, geciktirmeksizin mescidden ��kmadan �nce iade etmek de �artt�r. Ama mescidden ��kmadan �nce iade edilmez veya �rfe g�re aradan uzun zaman ge�erse, hutbeleri de namazla birlikte iade etmek gerekir.

2. Hutbeye niyet edilmelidir: Hatib, hutbeyi niyet etmeksizin okudu�u takdirde bu, Hanef� ve Hanbel�lere g�re ge�erli say�lmaz. M�lik�lerle ��fi�lerse niyetin, hutbenin s�hhat �art� olmad��n� s�ylemi�lerdir. Yaln�z ��fi�ler, hatibin hutbeyi okurken ara verip ba�ka bir i� yapmamas�n� �art ko�mu�lard�r. Mesel� hatib hutbedeyken aks�r�r da �elhamd�lillah� derse hutbe bat�l olur. ��fi�lerin bu �art�na, ba�ka mezheblerden muvafakat eden olmam��t�r.

3. Hutbeler Arap�a okunmal�d�r: Mezheblerin bu konuda ileri s�rd�kleri g�r��ler a�a��ya al�nm��t�r.

Hanefiler dediler ki: Dinleyenler Arap olsunlar veya olmas�nlar, okuyan�n, Arap�a okumaya muktedir olmas� halinde bile, hutbenin Arap�adan ba�ka bir dille okunmas� caiz olur.

Hanbeliler dediler ki: Arap�a okumaya muktedir olan ki�inin, hutbeyi Arap�adan ba�ka bir dille okumas� sah�h olmaz. Arap�a okumaya muktedir olamayan hatibin, dinleyiciler ister Arap olsunlar ister ba�ka milletten olsunlar, okuyabilece�i herhangi bir dille okumas� caizdir. Yaln�z, hutbenin r�k�nlerinden olan �yet-i ker�meyi Arap�adan ba�ka bir dille okumak caiz olmaz. Ama bu �yetin yerine Arap�a olarak diledi�i bir zikri yapabilir. Bunu da yapamazsa, bir �yet okuyacak kadar s�k�t eder.

�afiiler dediler ki: Her iki hutbenin r�k�nlerini Arap�a olarak yerine getirmek �artt�r. Arap�ay� ��renmek m�mk�n oldu�u takdirde, hutbenin Arap�adan ba�ka bir dille okunmas� yeterli olmaz. Arap�ay� ��renmek m�mk�n olmazsa, o zaman hutbeyi ba�ka bir dille okumak caiz olur. Tabi� bu anlatt�klar�m�z, Arap dinleyiciler i�indir. Dinleyiciler Arap de�illerse, hatibin Arap�a ��renmesi m�mk�n olsa bile, �yeti ker�me d��ndaki hutbe r�k�nlerini Arap�a olarak yerine getirmesi mutlak surette �art de�ildir. Fakat �yet-i ker�meyi Arap�a okumak zorunludur. Arap�a olarak �yet okumas� m�mk�n olmazsa, yerine Arap�a bir zikir veya du� okur. Bunu da yapamazsa bir �yet okuyacak kadar susup beklemesi ic�b eder. �yetin ba�ka bir dildeki mealini okumas� caiz olmaz. Hutbenin �yet d��ndaki di�er r�k�nlerinin Arap�a olmas� �art olmay�p s�nnettir.

Malikiler dediler ki: Dinleyiciler Arap olmasalar ve Arap�ay� anlamasalar bile, hutbenin Arap�a olmas� �artt�r. Bir toplum i�inde hutbe okuyacak kadar g�zel Arap�a bilen biri bulunmad�� takdirde, Cuma namaz� kendilerine v�cib olmaz.

4. Hutbe, vakit i�inde okunmal�d�r: Hutbe, Cuma vaktinden �nce okunursa, mezheblerin ittifak�yla bat�l olur.

5. Hatib her iki hutbeyi de dinleyenlerin i�itebilecekleri derecede y�ksek bir sesle okumal�d�r: Mezheblerin buna ili�kin detayl� g�r��leri a�a��ya al�nm��t�r.

Hanefiler dediler ki: Hutbeyi i�itme engelli olmayan dinleyicilerin duyabilece�i kadar y�ksek sesle okumak �artt�r. Ama ki�i hatipten uzak bulunur veya i�itme engelli olursa, hutbeyi i�itmesi �art olmaz. �u da var ki: �La ilahe illallah�, �Elhamd�lillah� veya �S�bh�nallah� demekle de yetinilebilir. Bu c�mlelerden biri y�ksek sesle okunursa, cemaatten hi� biri duymasa bile hutbe yerini bulmu� olur. Ancak bu c�mlelerden biriyle yetinmek mekruhtur. �mam Eb� Y�suf ile imam Muhammed derler ki: Hutbenin en az�, ettahiyyat�n�n ba��ndan sonuna kadar uzunlu�a sahip bir zikri okumakt�r. Her hal�k�rda hutbeyi, en az�ndan Cuma namaz�n�n kendileriyle ger�ekle�ebilece�i, yani Cuma �artlar�n� �zerinde ta��yan insanlardan birinin duymas� zorunludur. Bu ki�inin, yolculuk ve hastal�k gibi nedenlerden biriyle mazur olsa da erkek, bali� ve ak�ll� olmas� gerekir.

�afiiler dediler ki: Hatibin hutbe r�k�nlerini, Cuma namaz�n�n kendileriyle ger�ekle�ti�i k�rk ki�ilik cemaate duyuracak kadar y�ksek sesle okumas� �artt�r. Cemaatin hutbeyi bilfiil duymalar� �art de�ildir. Yani i�itebilecek durumda olmalar� yeterlidir. Hatibe yak�n bir �ekilde, bir arada bulunmal�d�rlar. Bu durumdayken uyuklayarak hutbeyi dinlemeseler bile, bunun bir sak�ncas� olmaz. Ama sa��r olmak, a��r uykuda uyumak veya hatibden uzakta bulunmak gibi nedenlerle hutbeyi i�itemeyecek durumda olurlarsa, bu takdirde hutbeler yerlerini bulmu� olmazlar. Hanbeliler dediler ki: Hutbelerin sah�h olabilmesi i�in hatibin, Cuma namaz� kendilerine bizzat v�cib olan belli say�daki insanlara (k�rk ki�iye) hutbe r�k�nlerini i�ittirebilmesi gereklidir. �yle ki, bu say�daki insanlar�n bir k�sm�nda da olsa sa��rl�k, uyku ve dalg�nl�k gibi bir i�itme engeli bulunmamal�d�r. Mezk�r say�daki cemaat, hatibin uzakl�� ve sesinin y�ksek olmamas� nedeniyle hutbeyi duyamazlarsa, gayesi ger�ekle�medi�inden �t�r�, okunan hutbe sah�h olmaz.

Malikiler dediler ki: Hutbeyi y�ksek sesle okumak s�hhat �art�d�r. Sessizce okundu�u takdirde ge�erli olmaz. Dinleyicilerin kulak vermeleri, asl�nda kendilerine v�cibse de, hutbenin sah�h olmas� i�in kulak verip i�itmeleri �art de�ildir.

6. Hutbeyle namaz aras�n� fazla a�mamak: Cuma hutbesinin �artlar�ndan biri de hatibin, hutbeyle Cuma namaz� aras�na uzun bir fas�la koymamas�d�r. Bu fas�lan�n tahdidi hususunda mezhebler aras�nda g�r�� ayr�l�� do�mu�tur.

�afiiler dediler ki: �ki hutbenin r�k�nleriyle iki hutbe ve Cuma namaz� aras�na fas�la koymay�p muv�l�ta uymak �artt�r. Muv�lat�n s�n�n, m�mk�n oldu�u kadar hafif iki rek�at namaz k�lacak kadar bir fas�lad�r. Bundan fazla s�ren fas�la -vaaz ve nasihat olmad�� takdirde- hutbeyi bat�l eder. Malikiler dediler ki: Her iki hutbenin birbirine biti�tirilmesi �art oldu�u gibi, namaza biti�tirilmeleri de �artt�r. Aradaki fas�la, �rfe g�re az oldu�u takdirde muaf say�l�r.

Hanefiler dediler ki: Hatibin, hutbelerle namaz aras�na yemek ve benzeri �eyler gibi, namaz ve hutbeyle al�kas� olmayan bir fas�la koymamas� �artt�r. Ama araya kaza namaz� k�lmak, nafile bir namaza ba�lamak gibi, namaz ve hutbeyle al�kal� bir fas�la koymas�, hutbeyi iade etmesini gerektirmez. Ancak iade etmesi daha iyi olur. Ayn� �ekilde, Cuma namaz� f�sid olur da yeniden k�l�n�rsa hutbe bat�l olmaz; yani hutbeyi yeniden okumak gerekmez.

Hanbeliler dediler ki: Hutbelerin sahih olmas� i�in hutbenin b�l�mleriyle hutbe ve namaz aras�nda muv�l�ta ri�yet etmek �artt�r. Muv�l�t demek, hutbelerle namaz aras�na �rfe g�re uzun bir fas�la koymamakt�r. Hutbenin s�hhat �artlar� her mezhebe g�re toplu olarak a�a��da anlat�lm��t�r. Hanefiler dediler ki: Hutbenin s�hhat �artlar� alt� tanedir:

1. Hutbe, namazdan �nce okunmal�d�r.

2. Hutbe niyetiyle okunmal�d�r.

3. Cuma namaz� vakti i�inde okunmal�d�r.

4. Hutbe okunurken en az�ndan bir ki�i, haz�r bulunmal�d�r. Bu tek ki�inin de, Cuma namaz�n�n �artlar�n� �zerinde ta��yan birisi olmas� gerekir.

5. Namazla hutbe aras�na, namaz ve hutbeyle al�kas� olmayan f�s�la girmemelidir.

6. �nce de anlat�ld�� gibi, hatibin, hutbe esnas�nda haz�r bulunan ki�ilere hutbeyi duyuracak kadar y�ksek sesle okumas� gerekir. Ebu Han�fe�ye g�re, hatibin, Arap�a okumaya muktedir olsa bile, hutbeyi Arap�a okumas� �art de�ildir. �m�meyn�e g�reyse, Arap�a okumaya muktedir olan hatibin, hutbeyi Arap�a okumas� �artt�r.

�afiiler dediler ki: Hutbenin s�hhat �artlar� on be� tanedir:

1. Hutbe, namazdan �nce okunmal�d�r.

2. Hutbe, Cuma namaz� vaktinde okunmal�d�r.

3. Hutbeyi arada b�rak�p ba�ka bir i�le me�gul olmamal�d�r.

4. Hutbe Arap�a okunmal�d�r.

5. �ki hutbe aras�nda ve iki hutbeyle namaz aras�nda muv�l�ta ri�yet edilmelidir.

6. Hatib, her iki hades h�linden ve afvedilmez necasetten temiz olmal�d�r.

7. Hatibin avret mahalli �rt�l� olmal�d�r.

8. Yapabildi�i takdirde hutbeyi ayakta okumal�d�r. Hatib ayakta duramad�� takdirde, oturarak okumas� sah�h olur.

9. Hatib, iki hutbe aras�nda itmi�nan miktar�nca oturmal�d�r. Hutbeyi ayakta ir�d eden hatib arada oturamayacak olursa, bir s�re s�k�t eder.

10. Hatib, hutbenin r�k�nlerini Cuma namaz�n�n �artlar�n� �zerinde ta��yan k�rk ki�iye duyurabilecek kadar y�ksek sesle okumal�d�r.

11. Bu k�rk ki�i, h�kmen de olsa hutbeyi i�itebilecek durumda olmal�d�r.

12. Hutbeler, Cuma namaz� sah�h olan m�nt�kada okunmal�d�rlar.

13. Hatib, erkek olmal�d�r.

14. Hatib, halka imaml�k etmesi sah�h olan biri olmal�d�r.

15. E�er hatib ilim ehlinden ise, hutbedeki r�k�nlerin r�k�n, s�nnetlerin de s�nnet olduklar�na inanmas� �artt�r. E�er ilim ehlinden de�ilse, aksi caiz olsa da, farz�n s�nnet oldu�una inanmamas� v�cib olur.

Hanbeliler dediler ki: Hutbelerin s�hhat �artlar� on tanedir:

1. Hutbeler, Cuma namaz� vakti i�inde okunmal�d�r.

2. Hatib, kendisine bizzat Cuma namaz� v�cib olan kimselerden biri olmal�d�r. Seferi kesmeye yetecek bir s�re ik�mete niyet etmi� olsa bile, yolcunun (misafirin) veya k�lenin hutbe okumalar� ge�erli olmaz.

3. Her iki hutbe, Allah�a hamd� kapsamal�d�r.

4. Hutbeler Arap�a okunmal�d�r.

5. Her iki hutbe, Allah�a kar�� takv�l� olmay� tavsiye eden if�deleri kapsamal�d�r.

6. Ras�lullah Muhammed (s.a.s.)�e sal�t getirilmelidir.

7. Her iki hutbede de Kur�an-� Ker�m�den birer tam �yet okunmal�d�r.

8. Her iki hutbenin b�l�mleri ve iki hutbeyle Cuma namaz� aras�nda muv�l�ta ri�yet edilmelidir.

9. Hatib, her iki hutbeyi okurken de niyet etmelidir.

10. Her iki hutbenin r�k�nlerini uyku, dalg�nl�k ve sa��rl�k gibi i�itmeye engel bir durum olmad�� takdirde, kendilerine bizzat Cuma namaz� farz olan cemaat say�s�na duyuracak kadar y�ksek sesle okumal�d�r.

Malikiler dediler ki: Hutbenin s�hhat �artlar� dokuz tanedir:

1. Hutbeler, namazdan �nce okunmal�d�r.

2. Namaz, hutbelere biti�tirilmi� olmal�d�r.

3. Hutbelerin birincisi, ikincisine biti�tirilmelidir.

4. Hutbeler, Arap�a okunmal�d�r.

5. Hutbeler seslice okunmal�d�r.

6. Hutbeler mescid i�inde okunmal�d�r.

7. Hutbelerin ikisi de Araplar�n hutbe diye adland�rd�klar� ifade tarz�na uygun olmal�d�r.

8. Her iki hutbede de, i�itmeseler bile, Cuma namaz� �artlar�n� �zerlerinde ta��yan on iki ki�i haz�r bulunmal�d�r.

9. Hutbe ayakta okunmal�d�r. Baz�lar� bunun s�nnet oldu�unu s�ylemi�lerdir. Her iki g�r�� de m�temed say�l�r. En ihtiyatl�s�, ayakta okumakt�r. 389 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 553-557.

Hutbenin S�nnetleri

Hutbenin s�nnetlerini, her mezhebe g�re toplu olarak a�a��da anlatm�� bulunmaktay�z.

�afiiler dediler ki: Hutbenin s�nnetlerini �u �ekilde s�ralayabiliriz:

1. R�k�nler aras�nda tertibe ri�yet etmek. ��yle ki: Hutbeye �nce �hamd� ile ba�lanmal�d�r.

2. Sonra Peygamber Efendimize, sal�t getirilmeli.

3. Daha sonra takv�l� olma tavsiyesinde bulunulmal�.

4. Bir �yet-i ker�me okunmal�.

5. M��minlere du� edilmeli.

6. �kinci hutbede m�sl�manlar�n imamlar�na ve idarecilerine, s�lih olmalar� ve hak yola yard�mc� olmalar� i�in duada bulunulmal�d�r. �zellikle kral ve sultanlar i�in du� etmenin bir sak�ncas� yoktur. Peygamber Efendimize sal�t getirdikten sonra, ayr�ca ona sel�m, �line ve ashab�na da sal�t-� sel�m g�ndermek.

7. Kulak verdikleri takdirde i�itebilecek olanlar, hutbeye kulak vermelidir.

8. ��itemeyenlerinse zikirle me�gul olmalar� mendubtur.

9. En faziletlisi, bu esnada Kehf s�resini okumakt�r.

10. Daha sonra yine Peygamber Efendimize sal�t getirilmelidir.

11. Hutbe, minber �zerinde okunmal�d�r.

12. Minber, mihraba y�nelenlerin sa� taraf�nda bulunmal�d�r.

13. Hatib, kendisine mahsus tek ki�ilik yerinden ayr�larak minbere ��kmadan �nce, minber yan�ndaki cemaate sel�m vermelidir. Ama mescid kap�s�ndan girerse, di�erleri gibi her u�rad��na sel�m vermelidir.

14. Minbere ��kt��nda cemaate y�nelmelidir.

15. Birinci hutbeye ba�lamadan �nce minberde oturmal�, oturmadan �nce de cemaate sel�m vermelidir. Hatibin sel�m�na, cemaatin kar��l�k vermesi ise v�cibtir.

16. Cemaatin toplu olarak de�il, fakat sadece bir ki�inin hatib huzurunda ezan okumas� s�nnettir. Minare �zerinde okunan ilk ezana gelince, e�er cemaatin toplanmas� buna ba�l� ise s�nnet olur. 17. Hutbenin a��k ve net, halk�n anlayabilece�i tarzda olmas�, ne �ok uzun, ne de �ok k�sa olmamas� ve namazdan �nce okunmas� s�nnettir.

18. Hutbe okurken hatib, sa�a sola d�nmemeli, aksine cemaate y�nelik olmal�, sol taraf�nda -a�a�tan yap�lm�� bile olsa- bir k�l�� veya �s� bulundurmal�, sa� yan�m da minberin kenar�na dayamal�d�r.

Hanbeliler dediler ki: Hutbenin s�nnetlerini ��ylece s�ralayabiliriz:

1. Hatib, hutbeyi minber �zerinde veya y�ksek�e bir yerde okumal�d�r.

2. Cemaate geldi�inde sel�m vermelidir.

3. Minbere ��kt�ktan sonra da cemaate sel�m vermelidir.

4. Minberde, cemaate y�nelik vaziyette durmal�d�r.

5. Kar��s�nda ezan okunup tamamlan�ncaya kadar oturmal�d�r.

6. �ki hutbe aras�nda, �hl�s s�resi okuyacak kadar oturmal�d�r.

7. Hutbeyi ayakta okumal�d�r.

8. K�l��, yay veya bir sopaya dayanmal�d�r.

9. Hutbeyi, sa�a sola d�nmeksizin, �n�ne do�ru durarak ir�d etmelidir.

10. Her iki hutbeyi de k�sa tutmal�d�r.

11. �kinci hutbeyi birincisinden daha k�sa okumal�d�r.

12. Her iki hutbede de g�c� nisbetinde sesini y�kseltmelidir.

13. M�sl�manlar du� etmelidir. Devlet ba�kan� veya o�lu yahut babas� gibi belirli bir ki�iye du� etmesi de mubaht�r.

14. Hutbeyi kitaptan okumal�d�r.

Malikiler dediler ki: Hutbenin s�nnetlerini ��ylece s�ralayabiliriz:

1. Hatib, birinci hutbeyi okumadan �nce, m�ezzinin ezan� okuyup tamamlamas�na dek oturmal�d�r. 2. �ki hutbe aras�nda, �hl�s s�resini okuyacak kadar oturmal�d�r.

3. Hutbeyi minber �zerinde okumal�d�r. (Bu, mendubtur). �htiya� olmad�k�a minberin en �st k�sm�na ��kmamal�d�r. Aksine, cemaate hutbeyi duyurabilecek bir y�kseklikte durmakla yetinmelidir.

4. Hutbe i�in minbere ��karken cemaate sel�m vermelidir. Sel�mla ba�laman�n asl� s�nnettir. Sel�m�n, minbere ��k�� esnas�nda verilmesi mendubtur. Sel�m�, minbere ��k��tan sonraya ertelemek mekruhtur. Minbere ��kt�ktan sonra sel�m vermesi h�linde, cemaatin bu sel�ma kar��l�k vermesi v�cib de�ildir.

5. Hutbe esnas�nda �s� ve benzeri �eylere dayanmal�d�r.

6. Her iki hutbeye, Allah�a hamd-� sena ile ba�lamal�d�r.

7. Bundan sonra hutbeye ba�larken de Ras�lullah (s.a.s.) a sal�t-� sel�m getirmelidir.

8. Birinci hutbeyi, Kur�an-� Ker�m�den bir �yet okuyarak sona erdirmeli, ikinciyi ise, �Ya�fir�ll�hti len� ve lek�m� du�s�yla sona erdirmelidir. Bunun yerine, ��zk�rull�he yezk�r�k�m� c�mlesini okumak da yeterlidir.

9. Hutbenin takva emrini, b�t�n m�sl�manlara duay�, sahabelere tarz�yede 390 �Rad�yall�h� anh� diyerek du� etmek bulunmay� kapsamas� gerekir.

10. D��manlara kar�� muzaffer olmas�, �sl�m��n da kendisiyle g��lenmesi i�in devlet ba�kan�na duada bulunmak m�stehabt�r.

11. Her iki hutbede taharet h�li �zere bulunmak da m�stehabt�r.

12. Her iki hutbede, Cen�b-� Allah��n bol nimetler ihsan etmesi, s�k�nt� ve me�akkatleri gidermesi, d��manlara kar�� zafer kazan�lmas�, hastal�k ve illetlerden afiyet bulunmas� i�in du� edilmelidir. 13. Devlet ba�kan�n�n adalet ve ihsan �zere bulunmas� i�in du� etmek de m�stehabt�r.

14. Cemaatin hutbeyi i�itebilmesi i�in sesi fazlaca y�kseltmek mendubtur.

15. �kinci hutbede sesi y�kseltmenin, birinciye nisbetle daha az tonajda olmas� gerekir.

16. �kinci hutbe, birinciye nisbetle daha k�sa olmal�d�r. Her iki hutbe de hafif tutulmal�d�r. Hanefiler dediler ki: Hutbenin s�nnetlerinin bir k�sm� hatibin �ahs�yla, bir k�sma da hutbenin kendisiyle ilgilidir.

1. Hatibin b�y�k ve k��k her iki hades h�linden temiz olmas� gerekir. B�yle olmad�� takdirde okudu�u hutbe, ker�hatle birlikte sah�h olur. Araya uzun bir fas�la girmemi�se, c�n�b ki�inin okudu�u hutbenin iade edilmesi mendubtur.

2. Hutbeye ba�lamadan �nce hatib, minberde oturmal�d�r.

3. Hutbeyi ayakta ir�d etmelidir. Oturarak veya yan gelerek ir�d etti�i takdirde, mekruh olmakla birlikte yeterli olur.

4. �iddet kullanarak fethedilen beldelerdeki hatibin, sol elindeki bir k�l�ca dayanmas� s�nnettir. Sulh yoluyla fethedilen beldelerdeyse, durum bunun tersine olup hatib hutbeyi, k�l�ca dayanmaks�z�n ir�d eder.

5. Hutbe esnas�nda sa�a sola d�nmeksizin do�ruca cemaate y�nelir.

6. �nce de belirtildi�i gibi biri s�nnet, di�eri de Cuman�n s�hhat �art� olan iki hutbe okumal�d�r.

7. �kisi aras�nda, �� yet okuyacak kadar bir s�re oturmal�d�r. Oturmad�� takdirde evl� olan h�kme muhalefet etmi� olur.

8. Birinci hutbeye ba�lamadan �nce gizlice �e�z�� ekip sonra sesli olarak l�y�k oldu�u �ekilde Allah�a hamd-� senada bulunmal�d�r. Sonra da Allah�tan ba�ka tanr� olmad��na ve Muhammed (s.a.s.) in, O�nun el�isi ve kulu oldu�una tan�kl�k edip, O�na sal�t-� sel�m getirmelidir. G�nahlardan, Allah��n gazap ve azab�n� gerekli k�lan davran��lardan uzak durulmas� i�in nas�hat, tehdit ve sak�nd�rma bulunmal�d�r. D�nya ve �hirette kurtulu�a ermeye vesile olan �eyleri hat�rlatmal�, Kur�an-i Ker�m�den de bir �yet okumal�d�r. �kinci hutbeye de Allah�a hamd � sena ile ba�lamal�, sonra Ras�lullah�a sal�t � sel�mda bulunmal�, m��min erkek ve kad�nlar i�in du� edip Allah�tan ma�firet dilemelidir. H�k�mdar�n ve em�rin zafer kazanmas�, iktidar�n�n uzun s�rmesi, halk�n faydas�na olan i�lerde ba�ar�l� olmas� i�in du� etmek mendubtur. Z�r� Eb� M�s� el-E��ar�, hutbelerinde Hz. �mer�e du� eder ve sah�bilerden hi� kimse buna kar�� kmazd�. Hatibin, kendisine mahsus halvet mahallinin bir k��esinde oturmas� da s�nnettir. Cemaate sel�m vermesi, hutbeden �nce m�hrabta namaz k�lmas�, her iki hutbede de iyi �eyleri emredip k�t�l�klerden sak�nd�rma d��nda �eyler konu�mas� mekruhtur. 391 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 557-561.

Hutbenin Mekruhlar�

Hutbenin mekruhlar�, onun an�lan s�nnetlerinden birini terk etmektir. Hutbenin s�nnetlerinden herhangi birini terk etmek, Hanef�lerle M�lik�lere g�re mekruhtuk Hanbel�ler ve ��fi�lere gelince, onlar�n buna ili�kin g�r��leri a�a��ya al�nm��t�r.

�afiiler dediler ki: Hutbenin an�lan s�nnetlerini terk etmek, mutlak surette mekruh olmaz. Bunlar�n 390 �Rad�yall�h� anh� diyerek du� etmek. baz�s�n� terk etmek mekruh, baz�s�n� terk etmekse, evl� olan h�kme muhalefet olur. Mekruh olan�, cemaatin hutbe esnas�nda konu�mas� ve hatibin huzurunda tek ki�inin de�il de, cemaatin toplu olarak ezan okumas�d�r. Evl� olan h�km�n tersine gelince; bu da, hutbe okunurken dinleyicilerin gereksiz yere g�zlerini yummalar�d�r. Hanbeliler dediler ki: Hutbenin an�lan s�nnetlerini terk etme h�linde bazen mekruh i�lenmi�, bazen da evl� olan h�km�n tersine davran�lm�� olur. Mesel�, hatibin hutbe okurken cemaate arkas�n� d�nmesi mekruhtur. Hutbede du� ederken elleri kald�rmay� da, evl� olan h�km�n tersi davran��lara �rnek olarak g�sterebiliriz. 392 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 561.

Hatibin Huzurunda Fazladan Konu�mak

Hatibin huzurunda baz� kimselerin,

��phesiz ki Allah ve melekleri, o peygambere �ok sal�t (ve tekr�m) ederler. Ey im�n edenler, siz de ona sal�t edin. Tam bir teslimiyetle de sel�m verin� 393 Ahz�b: 33/56.

�yet-i ker�mesini ve ona ba�l� olarak da uzunca bir manzumeyi okumay� �det haline getirmeleri bid��ttir. Ayr�ca hatib, minbere ��kt�ktan ve ezan okuyan m�ezzin de ezandan sonra;

�Kulak verip dinleyin ki sev�b kazanas�n�z� 394 Muvatt�, Cum'a, 8; Buh�r�, cum'a, 36.

demektedir. B�t�n bunlar, kendisine hi� ihtiya� hissedilmeyen bid�atlerdir. �zellikle, �Kulak verip dinleyiniz ki sev�b kazanas�n�z� had�sini okuyan bir m�ezzinin bilgisizli�ine bak�n�z ki, had�s susup konu�mamay� emretti�i halde, kendisi bundan sonra h�l� konu�maya devam etmektedir. Dinin bize emretmedi�i ve d�n� kurallar�n �eli�ti�i bu il�veleri yapmaya sebep nedir? Bunu anlayam�yorum. ��nk� hutbe makam�, cemaatin onur ve �st�nl�k sahibi Y�ce Allah�a hu�u ve teslimiyetlerini g�sterip izh�r edecekleri bir makamd�r. Hatibin konu�mas� d��ndaki b�t�n konu�malar ve ortal�� birbirine kar��t�rmalar�n hi�bir de�eri olmay�p ge�ersiz ve f�siddirler. M�lik�lerle Hanef�ler kendi m�temed g�r��lerine dayanarak bu h�kme muvafakat etmi�lerdir. Mezheblerin buna ili�kin detayl� g�r��leri a�a��ya al�nm��t�r

Malikiler dediler ki: Hatibin huzurunda fazladan konu�mak bid�at olup mekruhtur. B�yle bir davran��ta bulunmak da caiz de�ildir. Ancak vak�f sahibi, vakfiyede b�yle bir �art koymu�sa caiz olur.

Hanefiler dediler ki: Hatibin kendi halvet yerinden ��kmas�ndan, hutbeyi okuyup namaz k�ld�rmas�n�n sonuna dek konu�mak, yap�lan konu�ma zikir de olsa, sal�t � sel�m da olsa tahr�men mekruhtur. Eb� Han�fe bu g�r��te olup m�temed olan da budur. Bu sayede, hatibin huzurunda fazladan konu�up dua etmenin mekruh oldu�unu anlam�� oluyoruz. �mameyn ise, sadece hutbe okunmaktayken konu�man�n mekruh oldu�unu s�ylemi�lerdir. Bunlara g�re, hatibin kendi �zel halvet yerinden ��kmas�ndan sonra ve minberde sessizce oturmas� esnas�nda konu�mak mekruh de�ildir. Fakat namaz k�lmak mekruhtur. �u halde kimsenin zihnini kar��t�rmaks�z�n bu esnada zikir yapmak veya Peygamber Efendimize sal�t � sel�m getirmek �mameyn�e g�re caiz olur. Her hal�k�rda bu �ekilde fazladan konu�up du� etmek, Hanef�lerce mekruh bir bid�att�r ve ihtiyat a��s�ndan her ne halde olursa olsun terk edilmesi gereklidir.

�afiiler dediler ki: Mescidlerde bilinen �ekliyle hatib huzurunda fazladan konu�up d�� etmek, Ras�lullah ve ash�b devirlerinde var olmayan bir bid�at ise de, bu, d�nin reddetmedi�i g�zel bid�atlerdendir. ��nk� bu s�z ve dualarda, muhakkak surette Peygamber (s.a.s.)�e sal�t � sel�m getirilmesi te�vik edilmekte; �yet ve had�s okuyarak Cuma g�n� hutbe esnas�nda konu�maktan sak�nd�r�lmaktad�r. ��phe g�t�rmez bir ger�ektir ki ��fi�ler, her ne kadar hatib huzurunda fazladan konu�up du� etmenin mubah oldu�unu s�ylemekteyseler de, bunun bilinen me�hur kal�plar�yla �ark�la�t�r�larak okunmas�na m�saade etmemi�lerdir. Mesel� hatib huzurunda; duas�n� okumak gibi. Bu t�r dualar� okurken te�ann� yapmak, ittifakla caiz de�ildir.

Hanbeliler dediler ki: Her iki hutbe esnas�nda da konu�mak caiz de�ildir. Hutbelerden �nce veya ikisi aras�nda hatib susarken konu�mak caizdir. Ayn� �ekilde hatibin, duaya ba�lamas� esnas�nda da konu�mak mubaht�r. B�ylece hatib huzurunda fazladan konu�up du� etmenin h�km� de anla��lm�� olmaktad�r. 395 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 561-563.

Namaz Hutbe Esnas�nda Konu�mak

Mezheblerin ileri s�rm�� olduklar� tafsil�tl� g�r��lere g�re hutbe ir�d edilirken konu�mak caiz de�ildir.

Hanefiler dediler ki: Konu�an ki�i hatibe yak�n da olsa, uzak da olsa ve yap�lan konu�ma d�nya ile ilgili de olsa zikir de olsa, zulmeti zikretmek veya ba�ka sebepten �t�r� hatibin a�z�ndan hutbeyi ge�ersiz k�lacak bir s�z ��ksa da, hutbe esnas�nda konu�mak tahr�men mekruhtur. Peygamber Efendimizin ismi duyuldu�unda sessizce sal�t � sel�m getirilmelidir. Uygunsuz bir durum g�r�ld��nde el veya ba�la i�aret etmenin bir sak�ncas� olmaz. Hutbe esnas�nda konu�mak gibi namaz k�lmak da tahr�men mekruhtur. Mezhebler bu hususta ittifak etmi�lerdir. Hatibin kendine mahs�s halvet yerinden ��kmas� esnas�nda cemaatin konu�malar� veya namaz k�lmalar� yine ayn� h�kme t�bidir. Bu, Eb� Han�fe�nin g�r��d�r. �mameyn�e g�re bu esnada konu�makta olanlar, konu�malar�n� kesmezler. Ama namaz k�lmakta olanlar, namazlar�n� keserler. Verilen sel�m� dil ve kalble almak da mekruh konu�malardand�r. Hatibin, hutbeyi tamamlamadan �nce veya hutbeden sonra cemaate sel�m vermesi gerekli de�ildir. ��nk� sel�m vererek hutbeye ba�lamaya �er�an izin verilmi� de�ildir. Hatta, sel�m veren hatib g�nahk�r olur. Sel�m�na mukabelede bulunmak da v�cib de�ildir. Aks�rana hay�r duada bulunmak da ayn� h�kme t�bidir. �mam�n cemaate sel�m vermesi mekruhtur. Akrepten veya y�landan sak�nd�rmak, �m�n�n tehlikeli bir duruma d��memesi gibi zararlar� bertaraf etmek i�in �a��rmak, mekruh konu�malardan say�lmaz.

Malikiler dediler ki: Hutbe okunurken veya hatibin iki hutbe aras�nda minberde oturmas� esnas�nda konu�mak haramd�r. Bu konu�may� yapan ki�i, hutbeyi i�iten biri olsa da, olmasa da fark etmez. Her ikisinin de bu esnada konu�mas� haramd�r. Bir kimse, mescidin avlusunda veya biti�ik yollarda bile bulunsa konu�mas� yine haramd�r. �v�lmesi caiz olmayan birini �verek veya yerilmesi caiz olmayan birini yererek, hutbede hatibin a�z�ndan yanl�� bir s�z ��kmad�� s�rece hutbe esnas�nda konu�mak haramd�r. Hatib, b�yle bir s�z� sarf ederse hutbenin sayg�nl�� d��er ve bu durumda konu�mak da haram olmaz. �mam hutbeye ba�lamadan �nce minberde otururken ve ikinci hutbenin sonunda m�sl�manlara, sah�bilere veya halifeye du� etmeye ba�lad��nda konu�mak caiz olur. Hutbe esnas�nda sel�m vermek, sel�m almak, konu�an� konu�maktan menetmek de haram konu�malardand�r. Yine ayn� �ekilde, konu�an ki�iye susmas� i�in i�aret etmek ve �ak�l tanesi atmak, aks�rana hay�r duada bulunmak, bir �eyler yemek haramd�r. Ama aks�ran ki�inin gizlice �elhamd�lillah� demesi mendubtur. Hatib, az�b �yetlerinden birini veya cehennem ate�ini hat�rlatan bir duay� okudu�unda, dinleyicilerin sessizce �e�z�� ekmeleri mendubtur. Hatib du� okurken haz�r bulunanlar�n ��m�n� demeleri mendubtur. �m�n�i seslice s�ylemek mekruhtur, daha y�ksek sesle s�ylemekse haramd�r. Bir sebepe ba�l� oldu�u takdirde �e�z�� ekip �esta�furullah� demek ve Peygamber Efendimize sal�t okumak da �m�n h�km�ne t�bidir. Az olduklar� takdirde sessizce yap�lmalar� mendubtur. Nafile namaz k�lmaya gelince, s�rf hatibin minbere ��kmas�yla haram olur. Bu konudaki kural �udur: Hatibin minbere ��kmas� namaz� haram k�lar. Konu�maya ba�lamas� da cemaatin konu�mas�n� haram k�lar.

�afiiler dediler ki: Hatibe, i�itmese bile, kulak verdi�i takdirde i�itebilecek kadar yak�n olan ki�inin, hatibin hutbe r�k�nlerini ed� etmesi esnas�nda konu�mas� tenz�hen mekruhtur. Baz�lar� bunun haram oldu�unu bile s�ylemi�lerdir. Hatibin hutbe r�k�nlerine ekleme yapmas� esnas�nda konu�mak mekruh de�ildir. Nitekim hutbeden �nce konu�mak da mekruh de�ildir. Bu arada hatib, kendi halvet yerinden ��km�� olsa bile, konu�mak mekruh de�ildir. �ki hutbe aras�nda, hutbe tamamland�ktan ve fakat namaz k�l�nmadan �nce konu�mak mekruh de�ildir. Hatibten, kulak verse bile onu i�itemeyecek kadar uzaktaki bir kimsenin hutbe esnas�nda konu�mas� mekruh de�ildir. Ama bu arada zikirle me�gul olmas� s�nnettir. Hutbe esnas�nda mekruh konu�malardan, d�rt �e�it konu�ma istisna edilmi�tir:

1. Hutbe esnas�nda aks�rana hay�r duada bulunmak mendubtur.

2. Ad� an�ld��nda Ras�lullah (s.a.s.)�a sal�t getirirken, a��r� olmamak kayd�yla, sesi y�kseltmek mendubtur.

3. Hutbe dinleyen ki�inin sel�m vermesi her ne kadar mekruhsa da verilen sel�ma mukabelede bulunmas� v�cibtir.

4. �m�y� tehlikemden kurtarmak, akrepten sak�nd�rmak ve benzeri eziyetleri defetmek kasafyla konu�mak v�cibtir. Hutbe okundu�u s�rada namaz k�lman�n h�km�ne gelince, bu, daha �nce anlat�lm��t�r.

Hanbeliler dediler ki: Hatibe, hutbeyi i�itebilecek kadar yak�n bulunan kimsenin, Cuma g�n� hutbe esnas�nda konu�mas� haramd�r. Yap�lan konu�ma zikir ve ba�ka �ey olsa, ya da hatib adaletli biri olmasa bile, konu�mak haramd�r. Ancak hatibin kendisi bu h�k�mden muaft�r. Hatibin bir menfaat veya ihtiya� dolay�s�yla cemaatten biriyle konu�mas� caiz oldu�u gibi, cemaatten birinin de onunla konu�mas� caizdir. �smi an�ld��nda, Peygamber (s.a.s.) Efendimize sal�t getirmek de mubaht�r. Ama hatibin bu sal�t� sessizce getirmesi s�nnettir. Yine hatibin, dualar�n sonunda ��m�n� demesi, aks�rana hay�r du� etmesi, sel�ma i�aretle de�il de s�zle mukabelede bulunmas� caizdir. Hatibten, hutbeyi i�itemeyecek kadar uzakta bulunan birinin konu�mas� caizdir. B�yle birinin susmaktansa Kur�an-� Ker�m okumas� ve zikirle me�gul olmas� daha faziletli olur. Bunu yaparken de, ba�kalar�n�n hutbe dinlemelerine engel olmamak i�in, sesini y�kseltmesi caiz olmaz. �ki hutbeden �nce ve sonra, iki hutbe aras�nda hatibin susmas� esnas�nda, hatibin duaya ba�lamas�ndan sonra -��nk� bu durumda hutbenin r�k�nleri tamamlanm��t�r- konu�mak haram de�ildir. Duaya kulak verip dinlemek v�cib de�ildir. Ba�kas�n�n konu�mas�n� duyan kimsenin, onu s�zle susturmas� caiz de�ildir. Yaln�z, i�aret parma��n� a�z�n�n �zerine koyarak susmas� i�in i�arette bulunabilir. Ama birini tehlikeye d��mekten kurtarmak veya ba�kas�n� y�lan, akrep ya da ate�ten sak�nd�rmak i�in hutbe esnas�nda konu�mak v�cibtir. 396 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 563-565.

Cuma Namaz� ��in Saflar� Yararak Veya Oturanlar�n �st�nden Ad�m Atarak �leriye Ge�mek

Cuma namaz� i�in, oturan cemaatin saflar�n� yararak, yani ad�mlar�n� kald�rarak omuzlar �zerinden ileriye ge�mek, mezheblerin ileri s�rd�kleri tafsil�tl� �artlar do�rultusunda caiz olur.

Hanefiler dediler ki: Cuma g�n� saflar�n �st�nden ad�m atarak ileriye ge�menin, ancak iki �artla: sak�ncas� olmaz:

1. Bunu yaparken elbiselerini �i�nemek veya v�cutlar�n�n herhangi bir yerine basmak suretiyle kimseye eziyet etmemelidir.

2. Bunu, hatibin hutbeye ba�lamas�ndan �nce yapmal�d�r. Aksi takdirde tahr�men mekruh olur. Ama oturacak bir yer bulamayan kimsenin, ileride oturabilece�i bir yere ula�abilmek i�in zorunlu olarak saflar� yar�p ge�mesi gerekiyorsa, bunu yapmas� mubah olur.

�afiiler dediler ki: Cuma g�n�, oturanlar�n boyunlar� �zerinden ad�m atmak mekruhtur. Fakat saflar aras�ndan ge�mek bu h�kme t�bi de�ildir. Mekruh olan ad�mlamadan baz� hususlar istisna edilmi�tir:

1. Bu ad�m� atan ki�i, s�lih ve se�kin bir insan olursa, ad�mlamas� mekruh olmaz.

2. �ndeki saflarda bo�luk bulundu�u takdirde oray� doldurmak i�in bu ad�mlamay� yapmak mekruh olmaz. Aksine, bu bo�lu�u doldurmak i�in ad�mlamak s�nnet olur.

3. E�er hatibin sesinin duyulaca�� n saflarda oturanlar, �ocuklar gibi Cuma namaz�yla y�k�ml� olmayan kimselerse, bu durumda, Cuma namaz�yla y�k�ml� olan kimselerin, boyunlara basarak da olsa saflar�n aras�ndan ileriye ge�meleri v�cib olur.

4. Cuma namaz�n� k�ld�racak olan imam�n, minbere ula�abilmek i�in boyunlar�n �zerinden ad�m atmaktan ba�ka ��kar yolu yoksa bunu yapmas� caiz olur.

Hanbeliler dediler ki: �mam ve m�ezzinden ba�kas�n�n Cuma namaz� i�in mescide girerken, hutbe okundu�u esnada cemaatin omuzlar� �zerinden ad�m atarak ileri ge�meleri mekruh olur. Ancak, �n safta bulunan bir bo�lu�u doldurmak i�in b�yle yaparak ileri ge�mek mubah olur. Mekruh olan ad�mlama, ayaklan kald�r�p oturan ki�inin omzunun �st�nden �n tarafa do�ru atmakt�r.

Malikiler dediler ki: Hatib minberdeyken, cemaati yararak �ne ge�mek, �n saftaki bo�lu�u kapatmak i�in olsa bile haramd�r. Hatibin minbere ��kmas�ndan �nce, saf doldurmak amac�yla olmaks�z�n ve oturanlardan birine eziyet etmeden ge�mekse mekruh olur. Ancak �n saftaki bo�lu�u doldurmak i�in caiz olur. Oturanlardan birine eziyet ula��rsa haram olur. Hutbeden sonra ve namazdan �nce bu �ekilde ad�mlamak caiz olur. Hutbe esnas�nda da olsa saflar aras�nda y�r�mek caizdir. 397 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 565-566.

Cuma G�n� Yolculu�a ��kmak

Cuma g�n� yolculu�a ��kmak, b�t�n mezheblere g�re caiz de�ildir. Mezheblerin bu h�kme ili�kin detayl� g�r��leri a�a��da ayr� ayr� ele al�nm��t�r.

Hanefiler dediler ki: Cuma g�n�, Cuman�n birinci ezan� okunduktan, Cuma namaz� k�l�n�ncaya kadar �ehirden ��kmak, sah�h olan g�r��e g�re mekruh olur. Ama zevalden �nce �ehirden ��kmak mekruh de�ildir.

Malikiler dediler ki: Yoldayken Cuma namaz�na ula�amayacak olan ki�inin, Cuma g�n� fecir do�duktan sonra sefere ��kmas� mekruhtur. Ula�abilecek olan ki�inin, fecirden �nce veya sonra yola ��kmas� caizdir. Zevalden sonra yola ��kmak, Cuma ezan�ndan �nce bile olsa haramd�r. Ancak yol arkada��m ka��r�p da, yaln�z ba��na kald�� takdirde can�na veya mal�na zarar gelmesinden korkmak gibi bir zaruretten dolay� sefere ��kmak haram olmaz. Yolda Cuma namaz�na kavu�abilece�ini bilen ki�inin, her iki durumda da Cuma g�n� yolculu�a ��kmas� haram olmaz. �afiiler dediler ki: Cuma namaz� kendisine v�cib olan kimsenin Cuma g�n� fecirden sonra sefere ��kmas� haramd�r. Ancak yolda Cuma namaz�na kavu�abilece�ini zanneden veya vakti daral�p da ula�amamaktan korktu�u hac yolculu�u gibi v�cib bir sefere ��kan, ya da yaln�z kalmaktan korkmak gibi bir zarureti olan kimsenin fecirden sonra yola ��kmas� haram olmaz. Ama yaln�zca yol arkada�lar�ndan ayr�larak tek ba��na yolculuk etmeme iste�i, fecirden sonra yola ��kmay� mubah k�lmaz. Fecirden �nce sefere ��kmak ise mekruh de�ildir.

Hanbeliler dediler ki: Kendisine Cuma namaz� v�cib olan kimsenin Cuma g�n� zevalden sonra yolculu�a ��kmas� haramd�r. Ancak mubah maksatl� bir yolculukta arkada�lar�ndan geri kalma durumu nedeniyle zarara m�ruz kalacak olursa, zevalden sonra dahi yola ��kmas� mubah olur. Zevalden �nce yola ��kmak ise mekruhtur. Mezk�r sefer, yolda Cuma namaz� k�l�namad�� takdirde mekruh veya haram olur. K�l�nabildi�i takdirde mubah olur. 398 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 566-567.

Cumay� �z�rs�z Olarak Ka��ran Ki�inin, Cuma Tamamlanmadan �nce ��le Namaz� K�lmas�

Cuma namaz�n� k�lmakla y�k�ml� olup da �z�rs�z olarak Cumaya gitmeyen ki�inin, ��le namaz�n� imam�n sel�m vererek Cuma namaz�n� tamamlamas�ndan �nce k�lmas� sah�h olmaz. Bu durumda k�l�nan ��le namaz�, �afi� ve Hanbel�lere g�re ge�erli olmaz. Hanef�lerle M�lik�lerin buna ili�kin g�r��leri a�a��ya al�nm��t�r.

Hanefiler dediler ki: Cuma namaz� k�lmay� engelleyici herhangi bir �zr� olmayan kimsenin, Cuma namaz�n� k�lmay�p da, imam�n Cuma namaz�n� tamamlamas�ndan �nce ��le namaz� k�lmas�, ancak birtak�m �artlarla ge�erli olur. E�er o g�n Cuma namaz�na hi� gitmeyip sadece ��le namaz�yla yetinmi�se, her ne kadar Cumay� terk etmesi haramsa da, namaz� sah�h olur. Ama o g�n Cuma namaz�n� k�lmaktan t�m�yle vazge�memi�, mesel� Cuma namaz�na gitmek i�in biraz y�r�m��se, imam�n Cuma namaz�n�n sel�m�n� vermesinden �nce k�ld�� le namaz�, evinden ��k�p Cuma namaz� k�l�nan yere do�ru y�r�m�� olmas� nedeniyle bat�l olur ve nafile yerine ge�er. Bu durumda hemen, Cuma namaz�n� k�ld�rmakta olan imama t�bi olmas� v�cib olur. Ula�amad�� takdirde ��le namaz�n� iade eder. E�er imam, Cuma namaz�n� tamamlam��sa, mescide do�ru y�r�mek nedeniyle de olsa, ��le namaz� bat�l olmaz. Yine bunun gibi mescide do�ru y�r�mesi, imam�n sel�m vermesi anma veya Cuma namaz� i�in ik�met edilmesinden �nceye rastlarsa, k�ld�� le namaz� yine bat�l olmaz.

Malikiler dediler ki: Cuma namaz� kendisine v�cib oldu�u halde Cumadan geri kalmay� mubah k�lan bir mazereti olmayan ki�i, ��le namaz�n� k�ld�ktan sonra acele olarak Cumaya gitti�i takdirde bir rek�atine kavu�aca��n� zannederse, k�ld�� le namaz� bat�l olur. Sah�h olan g�r�� de budur. Bil�hare ��le namaz�n� mutlaka iade etmesi gerekir. Ama acele olarak gitti�i takdirde Cuma namaz�n�n bir rek�atine kavu�abilece�ini zannetmezse, k�ld�� le namaz� sah�h olur. Cuma namaz� kendisine v�cib olmayan ki�i, acele etti�i takdirde Cuma namaz�n�n t�m�ne kavu�aca��n� bilse dahi, k�ld�� le namaz� sah�h olur. Cuma namaz� kendisine v�cib olmayan, hasta ve benzeri kimselere gelince, bunlar�n imam hen�z Cuma namaz�ndayken de olsa ��le namaz� k�lmalar� sah�h olur. Cuma namaz� k�lmas�na engel olan �zr�n�n ortadan kalkaca��n� uman ki�inin ��le namaz�n� biraz geciktirmesi mendub olur. B�yle bir umudu bulunmad�� takdirde, imam�n sel�m vererek Cuma namaz�n� tamamlamas�n� beklemeksizin, ��le namaz�n� vaktin ba�lang�c�nda k�lmakta acele etmesi mendub olur. Hanef�ler d��ndaki �� mezheb, bu hususta g�r�� birli�i etmi�lerdir.

Hanefiler dediler ki: Mazeret sahibi olan ki�inin, namaz�m, imam�n Cuma namaz�n� k�ld�rmas�ndan sonraya ertelemesi s�nnettir. Mazeretinin ortadan kalkmas�n� umsa da, ummasa da, ��le namaz�n� bundan �nce k�lmas� tenz�hen mekruhtur. 399 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 567-568.

Cuma Namaz�n� K�lmayan Kimsenin ��le Namaz�n� K�lmas� Caiz Olur mu?

Herhangi bir sebepten dolay� Cuma namaz�n� k�lamayan kimsenin ��le namaz�n� k�lmas�, mezheblerin ileri s�rd�kleri tafsil�ta g�re caiz olur.

Hanefiler dediler ki: Herhangi bir mazeretten dolay� Cuma namaz�n� k�lamayan kimsenin, Cuma g�n� cemaatle ��le namaz�n� �ehirde k�lmas� mekruhtur. Cuma namaz� k�lmalar� sah�h olmayan b�diye (��l) sakinlerinin, Cuma g�n� ��le namaz�n� cemaatle k�lmalar� kerahetsiz olarak caiz olur. Z�r� onlar i�in Cuma g�n�n�n di�er g�nlerden fark� yoktur.

�afiiler dediler ki: Bir mazeretten dolay� Cuma namaz�n� k�lamayan kimselerin, Cuma g�n� ��le namaz�n� cemaatle k�lmalar� s�nnettir. Cumay� k�lmama �zr�, yolculuk gibi a��k bir mazeretse, ��le namaz�n� a��k�a cemaatle k�lmalar� s�nnet olur. Ama Cumay� k�lmama �zr�, �iddetli a�l�k gibi bir mazeretse, bu durumda ��le namaz�n� gizlice cemaatle k�lmalar� s�nnet olur. �z�rs�z olarak Cuma namaz�n� k�lmayan kimsenin ��le namaz�n� imam�n Cuma namaz�n� sel�m vererek tamamlamas�ndan hemen sonra k�lmas� v�cib olur.

Hanbeliler dediler ki: Cuma namaz� �artlar�n� �zerinde ta��mayan veya �z�rs�z olarak Cuma namaz�n� k�lmayan kimselerin Cuma g�n� ��le namaz�n� alen� olarak cemaatle k�lmalar�, fitneye sebep olmad�� takdirde, daha faziletli olur. Fitneye sebep olaca��ndan korkulursa, ��le namaz�n� gizlice cemaatle k�lmalar� istenir.

Malikiler dediler ki: Hastal�k veya mahpusluk gibi, Cuma namaz�na gitmeye engel bir mazereti olan kimselerin, Cuma g�n� ��le namaz�n� cemaatle k�lmalar� istenir. Cuma namaz�ndan y�z �evirmi� olmakla itham edilmemek i�in de cemaati gizlemeleri ve namazlar�n� Cuma namaz�ndan sonraya ertelemeleri mendub olur. Mazeretsiz olarak veya Cuma namaz�na gitti�i takdirde mal�ndan korkmak gibi, asl�nda Cuma namaz�na gitmeye engel olmayan bir mazeretten dolay� da olsa, Cuma namaz�n� k�lmayan kimselerin Cuma g�n� ��le namaz�n� cemaatle k�lmalar� mekruhtur. 400 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 568-569.

Cuma Namaz�na �kinci Rek�atte Veya Daha Sonra Yeti�en Kimsenin Durumu

Cuma namaz�nda, imama ikinci rek�atte yeti�en kimse, Cumaya kavu�mu� olur. �mam�n namaz� tamamlamas�ndan sonra kalk�p bir rek�at daha k�larak sel�m verir. Bu hususta ittifak vard�r. Son k�dede Cumaya kavu�an kimse, imam�n namaz� tamamlamas�ndan sonra kalk�p ��le namaz� olarak d�rt rek�at namaz k�lmas� gerekir. Tabi� bu durumda, M�lik�lerle ��fi�lerin ittifak�na g�re Cuma namaz�na kavu�mu� olmaz. Hanef�lerle Hanbel�ler buna muhalefet ederek ayk�r� g�r�� beyan�nda bulunmu�lard�r.

Hanefiler dediler ki: Cuma namaz�n�n her hangi bir b�l�m�nde, sehiv secdesi �ncesindeki te�ehh�dde bile �mama kavu�an ki�i, Cuma namaz�na kavu�mu� olur. �mam�n sel�m vermesinden sonra kalk�p namaz�n� Cuma namaz� olarak tamamlar. Sah�h olan g�r�� bu do�rultudad�r.

Hanbeliler dediler ki: �ki secdesiyle birlikte Cuma namaz�n�n bir rek�atinde imama yeti�en kimse, imam�n sel�m�ndan sonra kalkar ve namaz�n� Cuma namaz� olarak tamamlar. Aksi takdirde, Cuma namaz� ��le vaktinde k�l�nmaktaysa namaz�n� ��le namaz� olarak tamamlar. Bunu yaparken de niyet etmesi �artt�r. Niyet etmedi�i takdirde, k�ld�� namaz nafile say�l�r ve ��le namaz�m k�lmas� v�cib olur. 401 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 569-570.

Cuma�n�n Mendublar�

Cuman�n mendublar�n� ��ylece s�ralamak m�mk�nd�r: Bir kimse Cuma namaz�ndan �nce, t�rna��n� keserek, b�y��n� k�saltmal�, koltukalt� t�ylerini temizlemeli gusledip koku s�r�nerek �st�n� ba��n� d�zeltmelidir. Bunun s�nnet oldu�unda mezhebler g�r�� birli�i etmi�lerdir. M�lik�lerse mendub oldu�unu s�ylemi�lerdir. Cuma g�n� ve gecesi Kehf s�resini okumal�d�r. Bu s�reyi ezberinde bulunduran veya Mushaf�tan okuyabilen kimsenin, bunu okumas� mendubtur. Bu s�reyi mescidde okumaya gelince; ba�kalar�n�n, mescide sayg�y� ihl�l edecek ve okuyucunun zihnini kar��t�racak �ekilde seslerini y�kseltmeleri ve yasak konu�malarda bulunmalar� halinde caiz olmaz. Bu hususta ittifak vard�r. Peygamber Efendimize �ok�a sal�t� sel�m getirmelidir. �ok�a duada bulunmal�d�r. Z�r� Peygamber Efendimiz buyurmu�lard�r ki:

�Cuma g�n�nde bir saat vard�r ki, m�sl�man bir kul o zamana rastlar da Allah Te�l�dan bir �ey isterse onu mutlaka kendisine verir. (Bu an�n k�sa oldu�una da eliyle i�aret etti.)� 402 M�slim, Cum�a, 13-15; Buh�ri, Cum'a 37; Tirm�z�, Cum'a, 2.

�mamdan ba�kalar�n�n, Cuma namaz� k�l�nan yere erkenden gitmeleri mendubtur. �mam�n erkenden gitmesi mendub de�ildir. Erken gitmenin belli bir zaman� yoktur. �mam, ezan okumadan �nce gidebilir. �ki saat, iki saatten daha �ok veya daha az �nce Cuma namaz� k�l�nan vere vakarla a��r a��r gitmek mendubtur. M�lik�ler d��ndaki di�er mezhebler bu hususta g�r�� birli�i etmi�lerdir

Malikiler dediler ki: Cuma namaz�na g�n�n tam ortas�nda gitmek mendubtur. Bu, zevalden bir m�ddet �nce ba�lar. Bundan daha �nce gitmek mekruhtur. Cuma g�n� en g�zel elbiseleri giyerek s�slenmelidir. En faziletlisi beyaz elbiseler giymektir. ��fi�lerle Hanef�ler bu hususta g�r�� birli�i etmi�lerdir. M�lik�lerle Hanbel�lerin buna ili�kin g�r��leri a�a��ya al�nm��t�r.

Malikiler dediler ki: Cuma g�n� beyaz giymek mendubtur. E�er Cuma g�n� bayrama tesad�f ederse, g�n�n ilk vakitlerinde, siyah da olsa, yeni elbise giyilmelidir. ��nk� hangi renk olursa olsun bayramda yeni elbiseler giymek s�nnettir. Fakat daha sonra, Cuma namaz�na gidilece�i zaman beyaz giyilir. B�ylece hem bayram�n, hem de Cuman�n hakk� verilmi� olur.

Hanbeliler dediler ki: Cuma g�n�, ba�ka renk de�il de, beyaz elbise giymek mendubtur. 403 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 570-571.

NOT: De�erli okucucular; Ben ara�t�rmalar�m da, Abdeste ba�larken veya Namaza ba�larken Niyet, kalple olur. Bu Niyet, Namaz Abdesti, G�s�l Abdesti, Teyemm�m Abdesti, Farz Namaz, S�nnet Namaz veya Nafile Namazlarda da ayn�d�r. Ben konu b�l�nmesin diye oldu�u gibi yazd�m. En do�ru kaynak, hi� ��phesiz Kur'an ve S�nnet'tir. Bunun d��nda alimler ve imamlar hata yapabilirler yani nadiren de olsa g�r��lerinde yanl�� bilgi verebilirler. Birde, bu temizlik ve namaz b�l�mlerinde yazm�� oldu�um D�rt Mezhep �mamlar�n�n g�r��leri, yazm�� oldu�um t�m konularda tamam�, �mamlar�m�z�n kendi g�r��leri de�ildir bir k�sm� yani kendilerinden sonra gelen, onlar� takip eden (��rencilerinin) �mamlar�n g�r��leridir. All�h Subh�nehu ve Te�l� onlara Rahmet etsin. Bu notu yazmamdaki ama�, yanl�� bilgi verip, gerek de�erli imamlar�m�z� gerekse kendimizi zan alt�nda b�rakmamak i�indir. Sizlere buradan tavsiyem e�er, t�m bu yazm�� oldu�um konularla alakal�, yanl�� oldu�unu d��nd��n�z veya bildi�iniz bir �ey varsa, onu Kur'an ve S�nnet'ten ara�t�rman�zd�r. All�h Subh�nehu ve Te�l� bize ve T�m M�sl�man karde�lerimize dinimiz �sl�m'� do�ru ��renmeyi ve hayat�m�z�n her alan�nda do�ru uygulamay� nasib etsin �n�eAll�h. All�h�mme Amin.

H�time:

Hamd �lemlerin rabbi olan All�h�a mahsustur. Sal�t ve sel�m yarat�lm��lar�n en hay�rl�s� Muhammed sallall�hu aleyhi ve sellem�in, �linin ve ashab�n�n �zerine olsun.

Yard�m ve ba�ar�, izzet ve �eref All�h�tand�r.

O, her �eyin en iyisini bilendir.

Muvahhid Kullara Sel�m Olsun.

Polat Akyol

NOT: KONUNUN DEVAMI VAR

KAYNAKLAR:

384 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 543-544.

385 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 544-547.

386 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 547.

387 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 548-551.

388 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 551-552.

389 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 553-557.

390 �Rad�yall�h� anh� diyerek du� etmek

391 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 557-561.

392 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 561.

393 Ahz�b: 33/56.

394 Muvatt�, Cum'a, 8; Buh�r�, cum'a, 36.

395 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 561-563.

396 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 563-565.

397 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 565-566.

398 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 566-567.

399 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 567-568.

400 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 568-569.

401 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 569-570.

402 M�slim, Cum�a, 13-15; Buh�ri, Cum'a 37; Tirm�z�, Cum'a, 2.

403 Abdurrahman Ceziri, D�rt Mezhebe G�re �slam F�kh�- 2, �a�r� Yay�nlar�, 7. Bask�, �stanbul, 1993: 570-571.

�EV�REN :

�aban Kurt

Sitedeki

�nceki Yaz�s� Sonraki Yaz�s�

Yazar�n

�nceki Yaz�s� Sonraki Yaz�s�

( Namaz Kitab�'s-sal�t (Namaz B�l�m�) Devam� 10 ba�l�kl� yaz� Polat Akyol taraf�ndan 14.09.2020 tarihinde sitemize eklenmi�tir. Sitemizde yay�nlanan eserlerin hukuki sorumlulu�u , kullan�lan materyaller ve yaz�n�n i�eri�i yazarlar�na aittir.�zin al�nmadan kaynak g�sterilse bile sayfam�zdaki eserler ba�ka yerde yay�nlanamaz. Eserlerin izin al�nmadan kopyalanmas� ve kullan�lmas� 5846 say�l� Fikir ve Sanat Eserleri Yasas�na g�re su�tur. )
Okudu�unuz Yaz�n�n Site Kurallar�n� �hlal Etti�ini D��n�yorsan�z, Site Y�netimine Bildirmek ��in T�klay�n�z.