Turan devleti kurmak fikri yüzyýllardan beri dünya Türklerinin kalbinde yaþayan, bazen çiçeklenen, tutuþan, bazen yavaþýyan, ama hiçbir zaman sönmeyen bir ülküdür. Bir çoðumuza ise bu düþüncenin ne zamansa gerçekleþeceði hayal gibi görünüyor. Bu, da tesadüf deðil bir takým etkenlerle baðlýdýr.

Bilindiði gibi ülkemiz tarihsel Türklerin, kafkas halklarýnýn (Lezgi , udin , sahur ve b.) Ve farsdilli halklarýn (Kürt, talýþ, tat ve b.) Barýþ ve huzur içinde yaþadýðý bir mekan oldu. Bu, bugün de böyledir . Ülkemizde yaþayan halklarýn kendi dinlerine tapýnmasýnda, kendi gelenek-göreneklerini rahatça yürütmeleri için iyi bir ortam oluþturuldu . Ülkemizin anayasasýnýn 18 maddesinin I bölümünde belirtildiði gibi "Azerbaycan Cumhuriyeti'nde din devletten ayrýdýr . Bütün dini inançlar, kanun karþýsýnda eþittir " . Ülke baþkaný Sayýn Ýlham Aliyev de sýk-sýk kendi çýkýþlarýnda Azerbaycan'daki hoþgörüye, halklarýn dostluk, kardeþlik ortamýnda yaþamasýna dikkat çekiyor. Bu etken ülkemizin neredeyse, artýk tüm alanlarýna nüfuz eder . Sayýn Baþkanýmýz da yakýn günlerde Türkiye Cühmurbaþkaný Abdullah Gül ile görüþürken kendi konuþmasýnda Türk birliðinin oluþturulmasýnýn önemini de öne çekti ve bunun Türk devletlerinin gelecek geliþmesine deðerli katký vereceðini kaydetti.

Türk birliðinden söz açýlmýþken belirtmeliyiz ki, böyle bir birlik oluþacaðý halde ortak Türk dilinin kabul edilmesine ihtiyaç olacaktýr ki, bu da baþlýca konulardan biridir . Açýkçasý ben diðer türkçele nispeten Azeri ve Anadolu türkçeleri hakkýnda daha bilgiliyim. Ve bu yazýmda istiyorum, bu iki dili yettiði kadar karþýlaþtýrma yapayým. Defalarca yaþanmýþtýr ki, ortak Türk dili Türkiye Türkçesinin veritabanýna formalaþmalýdýr. Ben de belli bir bununla katýlýyorum. Fakat razýlaþmadýðým anlar vardýr. Örneðin , Türkiye Türkçesinde yeterince avrupa boðazlarý var ve bu dilin yapýsal - anlamsal yapýsýna da etkisiz ötüþmüyor. Ayrýca de Türkiye Türkçesinde olan þimdiki zaman sonluklarýný bizim Türkçedeki sonluklarla evezlemek daha iyi olur. Bizim dilde bu sonluklar daha kýsa ve dileyatýmlý sesleniyor. Onlarýn uzaldýlmýþ formlarýnýn ise ( Türkiye Türkçesindeki gibi ) belli lehçelerde kalmasýna taraftarým. Herhalde bu benim özel görüþüm. Sanýrým, Azeri Türkçesi gelecek geliþme açýsýndan Türkiye Türkçesinden daha umut verici. Geliþmeye, alýnma kelimelerin dile etkisine fikir verelim: Türkiye Türkçesi dil bakýmýndan hýzla Avrupa'ya yol alýyor, Azeri Türkçesi ise daha çok Türkiye Türkçesine. Artýk çok miktarda söz Türkçeden dilimize geçip, yabançý sözleri sýkýþtýrmýþtýr.

Rusça uluslararasý dil olsa da belirtmeliyiz ki, neredeyse Türklerin ortak dili iþlevi taþýmasý olgusu ortak Türk dilinin olmamasýndan kaynaklanmaktadýr. Önceki yazýlarýmda ortak Türk dilinden geniþ anlattýðýmdan tekrarcýlýktan uzak olsun diye yeni fikirlerden konuþacaðým. Ortak Türk alfabesi gibi Latin alfabesinin kabul edilmesi daha doðru olur. Bu hem bu alfabenin uluslarasý alfabe olmasý ile, hem de Türklerin belli bölümünün bu alfabeye artýk öyrenceli olmasý ile baðlamak olur. Yeri gelmiþken alfabe sözünü de abc sözüyle deðiþmek olur. Örneðin, Türk alfabesi yerine Türk abc - si demek daha doðru olur bence. Çünkü alfabe kelimesi ülkemizde (Azerbaycanda) Arap əlifbasýnn temel alfabe olmasý zamanýndan ileri gelir. Ortak alfabe ile ilgili Azer Hasretin projesini de (Özelikle "Ə" harfinin " Ä " ile əvəzlənməsini ) belli deðiþikliklerle destekliyorum .

Oluþacak olan Türk Birliði'ni anayasa açýsýndan Bileþik Milletler, NATO, ayrýca Avrupa Birliði'nin ilkelerini kullanarak zenginleþtirmek olur. Bu gibi uluslararasý kuruluþlarýn maddelerinin Türk birliði anayasýna uygulamasý daha etkili ve verimli olacaktýr . Birlik baþkanlarýn 4,5 yýlda bir türk dili konuþan devletlerin vatandaþlarýndan seçilmesi ve milliyetinden bakýlmaksýzýn Türk birliðine, Türk diline, ulusuna, gelenek - göreneðine sadýk kalacaðý konusunda yemin etmesi esas alýnmalýdýr. Birliðin resmi dilleri gibi Türk, Rus ve Ýngiliz dillerinin kabul edilmesi düþünüyorum ki, daha doðru olur. Rusça belli kadar Türklerin uzun zamandýr ki, ortak anlayýþ dili olduðu için , Ýngili dili de herkese malum olduðu gibi. Belli ki, belli zaman geçtikten sonra bu birlik dünyanýn en geliþmiþ birlikleri ile bir sýrada duracak. Türk Birliði'nin kurulmasý ile baðýmsýz olan altý Türk cumhuriyeti, ayrýca dünyanýn diðer ülkelerinde yaþayan (özellikle Rusya ve Çin ) Türklerin bir-birine daha da yaklaþmasý, sosyo-politik , edebi - kültürel iliþkilerin hýzlanmasýyla sonuclanacaktýr .

Bu birliðin oluþturulmasý, sonradan ortak bayraðý, dövizin alýnmasý, ortak tarihin yazýlmasý, kültürün oluþumu gelecekte Türk halklarýnýn binyýllar boyu yarattýðý edebi - kültürel kaynaklarý genelleþtirerek bütün dünya kültürü, edebiyatýný ve baþka alanlarý zenginleþtirecek. Sanýrým, bugün Türk birliði kurmak turan devleti yaratmak düþüncesinden daha gerçekçi görünüyor!

Genç bir yazar, eleþtirmen gibi Azerbaycan ve Azeri sözlerine de iliþki eklemek istiyorum. Önce belirteyim ki, bu yönde tanýnmýþ bilim adamlarýmýzýn deðerli fikirleri var. Örnek olarak Nizami Cəfərovu, Ýgrar Aliyev'i ve b. gösterebiliriz. Benim þahsi fikrime göre bu ifadenin (Azeri kelimesinin) kaynaðýný talýþ daðlarýnýn eteklerinde yaþayan Azeri halkýnýn adý ile baðlamak doðru deðildir. Ýnce bir noktaya bakmak yeter ki, fikrimizin doðruluðunu isbatlayalým. Herhangi bir halk, toplum geliþiyor, büyüyor, dünya uygarlýðýna katýlýyor. Ve eðer bu halkýn yaþadýðý bir ülküdü diðer halklar da yaþýyorsa sonraki dönemde bu vilayetin tarihinde, kültüründe daha çok geliþmekte olan halkýn deneyimi kullanýlacak, bu halkýn fikirleri esas alýnacak. Ve eðer Azeri halký Talýþ daðlarýnda yaþayan bir topluluk halk olmuþsa o zaman neden onlar bugün etnik azýnlýk sayýlmýyor? Veyahut da eðer Türk halký Ýran kökenlise ve sonradan Türklerle karýþýp kimliklerini kayb etmiþlerse onlarýn konuþtuðu dil kalmamýþ? Bu konuda çok yazýlýp, söylendi. Ýgrar Aliyev'in teorisine inanmak lazým olursa eðer daha önce Azerbaycan'a Türklerin akýmlarý baþ vermediyse nasýl oldu ki, XI yüzyýlda Selçuklularýn geliþiyle türkleþme süreci hemen sona erdi. Dikkate alýrsak, bu, çok uzun süren bir süreçtir). Dersiniz ki, bu iþte islam dini rol oynadý. Çünkü, Türkleþme sona ermesi ile de Türk kültürünün oluþumu da sona erdi. Gerçi, dünya tecrübesi gösteriyor ki, bu, daha uzun bir süreçtir. Çünkü, kültür ihraç edilmez. Onu uçaklara doldurup dünya ülkelerine yaymak mümkün deðildir . Bu her bir ülkenin geliþme özellikleri ile ilgilidir. Çok oluyor ki, galip devletler maðlup devletlere kendi kültürlerini kabul edememiþlerdir. Örneðin Araplar Ýran'a, Moðollar ise Azerbaycan'a kendi kültürlerini kabul ettiremediler. Aksine, kendileri bu kültürlerin etkisi altýna düþtüler. Týpký bugün Avrupa kültürüne entegre ediyoruz. Bu bize ne veriyor ? Sonuçta toplumumuzda bizim hiç duymadýðýmýz, aklýmýza bile gelmeyen suçlar artýyor .

Ýgrar Aliyev'in teorisine inansak ve Türklerin Azerbaycan'a geliþini Selçuklularla baðlarsak ya Hunlarýn Beyleganda yerleþimi, peki Göktürklerin Azerbaycan'da bulunmuþ alfabesi? Buna inanmak düþünüyorum, bütünlükle halklarýn büyük göçünü ve bu göçte Türklerin büyük rolünü inkar etmek demektir.

Tek anlamak gerekir ki, ister eski, gerekse ortaçaðda Türkler arasýnda ulusal birlik olmayýp (veya olmuþsa da belirgin derecede zayýf olup). Tarihin orta ve yeni dönemlerinde Avrupa ülkelerinin de doðuya münasebetiyle milli zeminde deðil, dini zemin arz etti. Bu, Azerbaycan'da da böyle oldu. Defalarca belirttiðim gibi bu günün kendisinde bile bizde dini birlik milli birlikten güçlüdür. Tesadüfi deðil ki çok zaman kendi " Müslüman kardeþimizdir " diyoruz , " Türk kardeþimizdir " demiyoruz .

Ben de bir genç yazar, eleþtirmen gibi bu meseleye tavýr bildirmeyi bir borç bildim. Belli ki, son söz bu iþle yakýndan uðraþan aydýnlarýn. Arap diline az çok vakýf olup ve bu dilde belli eserler okumuþ bir genç gibi Azerbaycan kelimesinin kökenine ve eski alfabe hakkýnda birkaç söz söylemek de isterim. Azerbaycan en eskiden Odlar ülkesi olmuþ. Bu dünya halklarý arasýnda ilk olarak halkýmýzýn ateþten kullanýmý ile ilgilidir. Ateþ Tanrýsý'nýn da adý Azer olmuþ. Çoklu doðal, yanar gazlarýn, tapýnaklarýn olmasý, Ýslam'dan önceki dinimiz - Zerdüþtlükte odun kutsal sayýlmasýný da buraya eklersek sanýrým, Azerbaycan coðrafi isminin ateþle kapanmasýndan daha doðru seçenek yoktur. Bu bir yandan . Ýkinci taraftan ise neden Azerbaycan adýnýn kökeni Azýx (ýx) sözü ile baðlanmýyor. Tüm bu tarihsel gerçekler kalan yerde ülkemizin adýnýn Atropatena sözü ile iliþkilendirilmesi anlaþýlýr deðildir. Ve þimdi artýk kesin eminim, ünlü Yunan yazarý Eskil kendisinin "Zincirlenmiþ Promotey" eserinde göklerden ateþi çalýp insanlara bahsettiði için Promoteyin Kafkas daðlarýnda zincirlenməsi hakkýnda haberi hiç de efsane deðil, gerçektir .

  Azerbaycan kelimesinin yazýlýþý ile ilgili mesele de beni çok düþündürüyor . Alalým eski alfabeyi. Eski alfabede Azerbaycan dilinde olan alýnma kelimeler "ze " harfiyle, milli sözler ise "Zeyn" harfiyle yazýlýyor. Azerbaycan sözü de "ze" harfi ile yazýlýyor. Demek öyle kendimiz bu sözü alýnma söz olarak kabul ettik. Bugün çaðdaþ Arapça'da bu kelime "ze" harfiyle yazýlýyor.

Ortak Türk Dili ve Turan devletinin kurulmasýný zorlaþtýran bir faktör de Türklerin ayrý ülkelere yayýlmasý ve lehçe farklarý. Burda bir takým konular var.

Ortak Türk dilinin kabulü çok ciddi bir konudur. Azerbaycan Türkçesini alýnma sözlerden temizleyip (bu sözler artýk çoktan vatandaþlýk hakký kazansalar bile) hem de tüm Türk dilli halklarýn dillerini alýnma sözlerden temizleyip sadece temiz türk sözlerini ortaya koymakla ortak dil oluþturmak gerekir.

Türk dilinin temizlenmesi uðruna Ali Bey Hüseyinzade, A.Aðaoðlu geçen yüzyýlýn baþlarýnda mücadele aparsalar da Mirza Celil ve Ebdürrehim bey Hakverdiyeve nispeten zor yazýyorlardý. Bugün biz öðrenciler Ali bey Hüseynzadeyi zor anlýyoruz. Onun eserlerinin çeviri ihtiyacý var. En azýndan Arap ve Fars sözleri sözlüðünü bilmeden onu anlamak bugünkü gençlik için çok zordur.

Sonunda belirtmek istiyorum ki, alelacele, zorla kurulan imparatorluklarýn ömrü uzun olmuyor. Bu imparatorluðu zamanýnda Timur yarattý, Nadir Þah yarattý. Ama ömürleri çok kýsa oldu. Þah Ýsmayýl ise Ýslam'ýn bir kolunu diðerine karþý koymakla kendi Ýmparatorluðu'nun ömrünü müeyyen kadar uzata bildiler. Ona göre de Yunus Oðuz'un dediði gibi "Turan imparatorluðunu önce baþlarda, sonra kýlýçlar oluþturmak gerekir". Bu birlik ise Nizami Caferovun deyimiyle "Türklerin birliði sadece ekonomik kültürel birlik deðil, hem de siyasi birlik olmalý". Bu yolda sayýsýz sýkýntýlarý def etmekte Tanrý Türk'e yar olsun .

Yeqzar Ceferli

DGTYB Baþkan Yardýmcýsý

Azerbaycan Gazeteciler Birliði üyesi