Ýslamsýz Müslümanlýða doðru

Kuþaklarýn belli bir zaman için dindarlýk kabul ettiði bir tutum ya da davranýþ kalýbý yeni kuþaklar için dindarlýk formu olmaktan çýkabiliyor. Din zamana ve coðrafyaya göre farklý deneyimleniyor.

15 Mart Çarþamba 2023   Volkan Ertit* Doç. Dr./Adana Alparslan Türkeþ Bilim ve Teknoloji Üniversitesi

Sosyoloji alanýnda çalýþma yapanlarýn “Ýslam budur” ya da “Müslümanlýk budur” gibi ifadeleri kullanmalarý disiplinin sýnýrlarýndan dolayý mümkün deðil. Zira Ýslam farklý coðrafya ve zamanlarda farklý þekilde deneyimleniyor. Sosyal bilimci için herhangi bir Ýslam’ýn diðerine üstünlüðü söz konusu olamayacaðýndan, esas amaç “Ýslam”ýn ne olduðunu tartýþmak deðil, onun günlük yaþamda nasýl deneyimlendiðini anlamaya çalýþmaktýr. Bu yazýyý kaleme almama sebep olan þey de Ýslam’ýn nasýl deneyimlendiðini anlamaya çalýþýrken karþýlaþtýðým bir kitabýn kafamý karýþtýrmasý. Ýslamî dünyanýn entelektüellerinden Nazife Þiþman’ýn “Dijital Çaðda Müslüman Kalmak” adlý kitabýndan bahsediyorum. Kitabý okuduktan sonra þu iki kelime aðzýmdan çýktý: Ýslamsýz Müslümanlýk.

Ýslamsýz Müslümanlýk kavramýný þu þekilde kullanýyorum: Müslümanlýðýn nasýl yaþanmasý ya da olmasý gerektiðine dair getirilen önerilerin, Ýslam’ýn “temel” kaynaklarýndan çok, belli bir zaman ve coðrafyaya ait genel geçer görgü kurallarýna dayandýrýlmasý. Þiþman’ýn kitabýný bitirdiðimde de hissettiðim oydu. Amacým, teknoloji ile gelen dönüþüm karþýsýnda Müslümanlarýn baþ etme yollarýný öðrenmekti. En azýndan kitap kapaðýnýn iddiasý bu idi. Ancak kitap bittiðinde okuduðum þey, Ýslam’dan çok Nazife Þiþman’ýn kendi görgü kurallarýndan yola çýkarak okuyucuya sunduðu bir serzeniþti.

Ýzninizle ne demek istediðimi örneklerle açýklamaya çalýþayým. Her ne kadar kitap “nasýl Müslüman kalýnacaðýný anlatacaðým” iddiasýndaysa da kitabýn baþlýðý “Dijital Çaðda Hýristiyan/Musevi Olmak” diye deðiþtirilseydi, sadece 5-6 paragrafýn çýkmasý ya da deðiþtirilmesiyle ayný kitap kelimesi kelimesine yine basýlabilirdi. Zira kitapta eleþtirisi getirilen yaþam tarzýndan pek âlâ Sünni Müslüman olmayan bir Alevi, ateist, Þaman, Hýristiyan, deist vb. de aynen Þiþman gibi rahatsýzlýk duyabilir.

Ama Þiþman kendi þahsi rahatsýzlýðýný, ki bu rahatsýzlýk Sünni olmayanlar tarafýndan da paylaþýlabilecek bir muhtevaya sahip olsa da, Ýslam adýna ortaya koyuyor. Ýzninizle, kitapta geçen bazý ana konularý madde madde paylaþayým:

• Teknolojinin gerçeklik algýmýzý deðiþtirmesi,
• “Reality Show”lar
• Kapitalizm eleþtirisi,
• Yeni kuþaklarýn evlerinin içini, bebeklerinin yüzlerini ve yedikleri yemekleri sergileme noktasýnda çekingen olmamalarý,
• Sosyal medya çýlgýnlýðý,
• Görülmekle var olduðunu hissetmek ve bundan rahatsýz olmamak,
• Sanal alemde kimlik oluþturmak,
• Þöhret için özel hayatýn ifþasý,
• Ýnternetteki silah ve uyuþturucu tacirleri,
• Akýllý telefon ve bilgisayarla fazlaca vakit geçirip günlük yaþamýn koordinesini aksatanlar,
• Sürekli online olma ve paylaþým yapma isteði,
• Eðlenmek yerine ne kadar eðlendiðimizi sergilemek,
• Zevk almak yerine ne kadar zevk aldýðýmýzý tescillettirmek,
• Baðlantý baðýmlýlýðý,
• Ýnsansýz hava araçlarýnýn savaþ alanlarýnda kullanýlmasý,
• Uluslararasý kuruluþlarýn hesap vermeyen yapýlarý,
• Çocuk pornografisi ve diðer siber suçlarýn yaygýnlaþmasý,
• Kapitalist sistem içinde tatil için alýnan krediler,
• Ve benzeri…

Fark edileceði gibi, kitabýn temelini oluþturan bu konular ve bu konularda yaþanan dönüþümün eleþtirisi sadece “Sünni’lerin tekelinde olan bir þey deðil. Aksine, þu temalara dair sol gelenekten gelen ya da seküler bir kültüre sahip bir entelektüel de bir kitap yazabilirdi. Hatta bunu Þiþman’ýn kullandýðý referanslardan da takip edebiliyoruz. Teknolojinin yaþamýn parçasý olmasý ile gerçekleþen toplumsal dönüþümü eleþtirmek için kullanýlan ve baþlýðýnda da “Müslüman Kalmak” ifadesi olan kitabýn referanslarý çoðunlukla Batý dünyasýna ait. Ana kaynaklarýný Zygmunt Bauman, George Ritzer, Michel Foucault, Jean Baudrillard, Zeynep Tüfekçi ve benzeri isimlerin oluþturduðu bir kitabýn ayný zamanda Müslümanlýðýn nasýl daha iyi yaþanacaðýna dair olmasý okuyucu için þaþýrtýcý olabilir. Ancak bu son zamanlarda sýklýkla karþýlaþýlan bir üslup deðiþimi aslýnda.

DÝNDARLAR ARASINDA SEKÜLER SÖYLEMÝN ARTIÞI

Steve Bruce, Amerika’nýn sekülerleþmesini anlatýrken, saðcý Hýristiyan gruplarýn kamuoyunu etkilemek ve ikna etmek için dinî týnýsý olmayan oldukça seküler bir dil kullandýklarýný belirtir. Örneðin yaratýlýþçýlýðý savunanlar bunu “çünkü Tanrý öyle istedi” diyerek savunmuyorlar. Onun yerine iddialarýnýn modern bilimle çatýþmadýðýný ispatlamaya çalýþýyorlar. Ya da Tanrýnýn boþanmayý onaylamadýðýný iddia etmiyorlar. Onun yerine, boþanmanýn toplumsal düzeni bozma ihtimali olduðunu savunuyorlar. [Bruce, 2011]

Amerika’daki yaratýlýþçýlarýn sergiledikleri bu üslup deðiþimi Türkiye’de de yaþanýyor. “Sekülerleþme Teorisi” kitabýmda kullandýðým þu örnekler ifade etmek istediklerimi somutlaþtýracaktýr. Bu örneklere bundan sonraki eserlerimde Þiþman’ýn kitabýný da ekleyebileceðimizi düþünüyorum.

• Boþanma olmamalýdýr aile toplumun temel taþýdýr. (Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðý, 2011).
• Namaz kýlýnmalýdýr çünkü spor ve temizlik etkisi vardýr (Yeni Þafak, 2017, 3 Haziran).
• Oruç tutulmalýdýr çünkü uzmanlara göre saðlýða yararlýdýr (Sabah, 2022, 29 Temmuz).
• Domuz eti yenmemeli zira domuz eti yaðlýdýr, içinde bol miktarda sümüksü bað dokusu bulunur, büyüme hormonu fazladýr, deride kaþýntý hissi uyandýrýr (Yeni Akit, 5 Eylül).
• Ateistlerin baskýlarýna raðmen dünyada evrim teorisini reddeden bilim insanlarýnýn sayýsý artmakta ve sesleri daha yüksek çýkmaktadýr. (Kavaklý, 2020, 20 Aðustos).
• Baþörtüsü sorunu insan haklarý sorunudur (Yeni Asya, 2013, 6 Mart).

 Fark edileceði gibi, geniþ kamuoyunu ikna etmek için dindarlarýn kullandýklarý dil aslýnda kaynaðýný “Ýslam”dan deðil, bilimden alýyor. Zira yeni kuþaklarý ikna etmek için sadece doðaüstüne atýf vermek 21. yüzyýl için yeterli olmuyor.

Kendimi yanlýþ ifade etmek istemem. Þiþman’ýn ve onun gibi düþünenlerin temel kaynaklarýnýn Ýslam olduðu noktasýnda kimsenin þüphesi olduðunu sanmýyorum. Ama Þiþman “Nasýl Müslüman kalmalýyýz?” sorusuna yanýt verirken oldukça seküler bir dil ve yaklaþým kullanýyor. Hatta öyle bir üslup ve dil ki, içinden birkaç paragrafýn çýkarýlmasý veya deðiþtirilmesi ile seküler kültüre sahip Sünni olmayan biri de ayný kitabýn yazarý olabilirdi.

ÝSLAM KENDÝ AÝLEMÝZÝN GELENEÐÝ MÝDÝR?

Kitabýn içinde Ýslam’ý bulmak kolay olmasa da, Ýslam dairesi içinde deðerlendirilebilecek örneklerin “gerçekten” Ýslam’ýn içinden mi yoksa Þiþman’ýn kendi günlük yaþamýnda sergilediði davranýþ kalýplarý mý sorusu da yanýtlanmayý bekliyor. Disiplinlerinin doðasý gereði sosyologlar bu soruya yanýt verememektedirler. Ancak, hem sosyoloji hem de tarih disiplini, Þiþman’ýn yöntemini kullanarak, pek tabii Þiþman’ýn kendisinin dahi Müslüman kalamadýðý iddiasýný önümüze serebilir. Hem de Þiþman’ýn kendi yöntemini kullanarak. Örneðin sosyal medyada paylaþým yapma ya da devamlý online olma arzusundan dolayý þu cümleler kitapta yer alýyor:

“Konserde kendimizi müziðin kollarýna býrakamýyor, derste konuya dahil olamýyor, aile yemeðinde yakýn iliþkilerin sýcaklýðýna teslim olamýyoruz.”

Buradan da anlýyoruz ki, sosyal medyada paylaþým yapmadan gittiðimiz konserde müziðin kollarýna kendimizi býrakmak Þiþman tarafýndan onaylanýyor. Hâlbuki 2022 yazýnda “Deðiþen Dindarlýk Formlarý”ný araþtýrmak için Ýç Anadolu merkezli yaptýðým bir alan çalýþmasýnda çok deðil sadece 30 sene önce özellikle Konya ve Aksaray gibi kentlerde konsere gitmenin, müzik dinlemenin, kot giymenin (erkekler için de), dizden yukarýda þort giyerek futbol oynamanýn dinden uzak davranýþ kalýplarý olduðunu not ettim. Bu durumda, 1980’lerin Konya’sýnda, Nazife Þiþman Müslüman kalamamýþ biri olarak kabul edilecekti. Konsere gitmek, müzik dinlemek, kadýn þarkýcýlarý izlemek gibi konularýn Ýslam’ýn içinde olup olmadýðý teolojinin konusu, benim bir iddiam yok bu konularda. Ýlahiyatçýlar kendi aralarýnda tartýþacaklardýr bu konularý. Benim burada yaptýðým þey herhangi bir davranýþ kalýbýnýn Ýslam dairesi içinde olup olmadýðýný tartýþmak deðil.

Ama þunu ifade edebiliriz: Ayný din (ör. Ýslam) zamandan zamana, coðrafyadan coðrafyaya farklý deneyimleniyor ve kuþaklarýn belli bir zaman dilimi içinde dindarlýk olarak kabul ettiði bir tutum ya da davranýþ kalýbý yeni kuþaklar için dindarlýk formu olmaktan çýkabiliyor. O nedenle, 1970’lerde yaþayan bir Ýslamî entelektüel, Þiþman’ýn þu anki yaþam pratiklerini eleþtirdiði bir kitabý “Modern Dönemde Müslüman Kalmak” diye kitaplaþtýrabilir ve Þiþman kendi yöntemi ile, Ýslam dýþý ifade edilebilirdi.

Þiþman’ýn tavrýnýn -bakýþ açýsýnýn- oldukça cüretkâr olduðu kanaatindeyim. Zira, kendi günlük yaþamýný ya da zamandan ve coðrafyadan etkilenmiþ kendi bakýþ açýsýný “Müslümanlýk” olarak ortaya koyuyor. Sünniliðin nasýl yaþanmasý gerektiðini ifade edecek kiþi ben deðilim. Ama Ýslami entelektüeller Þiþman’ýn yöntemini kullanmaya devam ederlerse, bu durumda “Ýslam’ýn olmadýðý Müslümanlýk”larla her geçen gün daha fazla karþýlaþacaðýz gibi hissediyorum. Ýslamî dünyada yaþanan dönüþümü anlamaya çalýþanlar için üzerine mesai harcanmasý gereken bir üslup farklýlýðýyla karþý karþýya olduðumuzu düþünüyorum.

 https://www.gazeteduvar.com.tr/islamsiz-muslumanliga-dogru-haber-1608347