Kadim çaðlarýn vazgeçilmez eðlencelerinin ortak paydasý: Bayramlar. Her milletin tarihi geçmiþinin geniþçe bir bölümünü teþkil eden eðlence adetlerinin genel hüviyetini kazanmýþ biçimi. Ýnsanlarý birbirine kenetleyerek, ayný sevinç paydalarý etrafýnda coþturan kutlu ve mutlu günlerin toplamý. Bu özel günler, toplumu oluþturan bütün aile fertleri ve topyekûn millet tarafýndan benimsenen ortak kültür miraslarýndandýr. Bu bayramlar, dini ve milli hassasiyetlerinin membasýdan çýkýp beslenerek boy verip ayný duygular etrafýnda ortak paydalarda birleþen insanlarýn beraberlik duygularýný kamçýlayan kültür miraslarýdýr. Milletleri millet yapan, onlarýn manevi deðerleri, adetleri, an’analeri, merasimleri ve diðer kültür unsurlarýdýr. Bir milleti ayakta tutan, onu yaþatan ve devamýný mümkün kýlan bu tür kültür öðeleri olsa gerektir.

Türk kültüründe, tören ve bayram niteliðindeki eðlencelerin belirli bir amaç doðrultusunda gerçekleþtirildiði görülmektedir. Sürgün avlarý, toylar, þölenler, yuðlar, vb. adetler yerleþik hayat kültüründen önceki Türk geleneklerinin en önemli bölümünü teþkil etmektedir. Özellikle Türklerin tarih sahnesine çýktýklarýndan bu yana önemli günlerin yeri baþkadýr. Ýnsanlarý belirli duygular etrafýnda ayný direktifler doðrultusunda ortak paydalarda birleþtiren temel dinamiklerin baþýnda bu törenler gelmektedir. Bunlar arasýnda önemli bir yer teþkil eden “yeni yýl, yeni gün” gibi adlarla tabir olunan bahar bayramlarý ve bunlarýn eðlenceleri Türkler arasýnda, büyük kalabalýklar tarafýndan coþkuyla kutlanmýþ ve hâlâ geçerliliðini koruyarak kutlanýldýðý müþahede edilmektedir.

Kültürümüzün temel dinamiklerinden addedilen bu mutlu günler o kadar çeþitlidir ki her birisinin ifade ettiði mana ve deðer ayrý ayrý kýymetlere haizdir. Bunlara misal olarak sünnet, evlenme, çocuðun doðmasý, baðbozumu; ramazan ve kurban bayramlarý; bunlarýn yanýnda halkýn ortak kültür felsefesinden ortaya çýkarak topluma mal olmuþ milli bayramlar verilebilir. Her biri bölgelere göre az farkla deðiþiklik arzetse de hepsinin ortak noktasý, halký birleþtiren, kenetleyen ve ayný kaynaktan neþv-ü nema bularak ortaya çýkan bir yapýya sahip olmalarýdýr. Bütün bunlarýn akabinde akýlara ilk olarak gelen bu kutlu ve mutlu günlerin ortak adý “Nevruz Bayramý” eðlenceleridir.

Nevruz, Türklerin tarih sahnesinin altýn sayfalarýnda kendilerine þanlý ve þerefli bir yer tutma adýna yavaþ yavaþ topraklara olduðu kadar gönülleri de fethetme yolunda verilen mücadelelerin baþlangýç noktasý olarak ilk kez olarak Ergenekon’dan çýkýþ kaynaðýnýn adý. Türklerin neþe, sevinç ve her türlü kederden, sýkýntýdan uzaklaþmalarý baðlamýnda aslýnda Nevruz gerçek manasýný bulmaktadýr. Ýlk günden bugüne Nevruz’un, milli bir bayram edasýyla halk tarafýndan büyük bir coþkunlukla kutlandýðý bilinmektedir.

Nevruz eðlencelerinin öncesinde bu kelimenin ihtiva ettiði mananýn sazýna dokunduðumuzda karþýmýza beste olarak þu mýsralar dökülmektedir: Nevruz teriminin, “yeni gün” manasýnda Farsça bir terim olarak Ýranlýlarda “yýlbaþý” olarak kabul edildiði bilinmektedir. Nevruz günü kelime manasý itibariyle Türk topluluklarý arasýnda çok geniþ bir yere sahiptir. Nevruz gününde yapýlan birçok etkinliðe ve eðlencelere þahit olunmaktadýr. Bunlarda, bölgelerin farklýlýðýna raðmen, ortak olarak yapýlan etkinliklerin baþýnda gençlerin, kuru dikenlerden ve çalýlardan büyük ateþler yakarak bunun üzerinden atlarlar. Bu esnada “sarýlýðým sana, kýrmýzýlýðýn bana” þeklinde bir tekerleme söyledikleri görülmektedir. Bundan maksat eskiye dönük olarak, hastalýklarýn ve kötülüklerin geride býrakýlmasý ve tüm bunlarýn ateþin aleviyle yakýldýðý inancý gelmektedir.

Bundan farklý olarak evlerde de hummalý çalýþmalarýn yapýldýðý görülmektedir. Adeta evler arasýnda tatlý bir rekabet baþlamýþtýr. Özel misafirler için Nevruz’un ilk çarþamba gecesi özel bir sofranýn kurulmasý gelenektendir. Bu sofrada sadece Nevruz bayramýna has olarak özenle yapýlmýþ yemeklerin ve gýdalarýn misafirlere ikram edilmek kastýyla sofradaki yerini aldýðý müþahede edilmektedir. Sofraya getirilen bazý gýdalarýn her birinin bereketi temsil etmeleri sebebiyle kültürümüzde önemli bir yer teþkil etmektedirler.

Nevruz bayramýnýn öncesinde küçük kaplarda yeþillendirilen çimler, bayramýn on üçüncü günü küçük derelere veya ýrmaklara býrakýlýr. Bununla baharýn geliþi sembolize edilmek istenmektedir. Tabiatýn yeniden doðuþu mahiyetindeki bu deðiþimlerle birlikte insanlar da eðlenceler tertip edip, þenlikler düzenlemektedirler. Türkler, bahar ayýnýn geliþi ile ilgili eðlencelerini daðlarýn zirvelerindeki karlarýn erimeye baþlamasý, çiçeklerin açmasý, kelebeklerin ve kuþlarýn cývýltýlarýnýn baþlamasýyla beraber tespit ettikleri görülmektedir.

Nevruz Bayramý eðlencelerini ilk olarak Ýran kültüründe görmekle beraber zamanla bu eðlencelerin Türk kültür ve geleneklerinde de yansýmalarý görülmeye baþlanmýþtýr. Bu etkilenmenin ilk örneklerine Divan-u Lügat-it Türk, Kutadgu Bilig, Dede Korkut Hikâyeleri ve diðer yazýlý kaynaklarda rastlanmaktadýr. Bu kaynaklara dayanarak Türklerde yýlbaþýnýn, bahar mevsiminin baþlangýcý kabul edilen 21 Mart günü olduðu görülmektedir. Bu günlerde çeþitli etkinlikler, törenler ve diðer gelenek ve göreneklerde yer alan eðlenceler tertip edilerek büyük bir þölen havasýnda kutlamalarýn yapýlmasý, Nevruz eðlencelerinin kültürümüzdeki önemli bir boyutunu göstermektedir.

Nevruz Bayramýnýn, Türk kültüründe ihtiva ettiði manayý millet olma þuurunda arayabiliriz. Anadolu topraklarý üzerindeki en kadim millet olarak Türkler, Nevruz teriminin manasý doðrultusunda davranýþlar sergilemiþlerdir. Milli beraberliðimizin, ortak sevinçlerimizin ve kederlerimizin adý olma yolunda birlikteliðimizin ortak adý olmuþtur. Anadolu topraklarýna Türk yurdu olma hüviyeti kazandýran kutsal harcýn ve mayanýn adý. Türk milletinin mozaiðini oluþturan Kürt’ü, Arap’ý, Çerkez’i, Laz’ý, göçmenini ve nice farklý insanlarý bir çatý altýnda ayný duygularla hareket etmelerine olanak saðlayan coþkunluklarýmýzýn kültürlerarasý ortak mirasýnýn adýdýr Nevruz. Bu temel yapýyý oluþturan parçalardan birisini devre dýþý býraktýðýnýzda veya görmezlikten geldiðiniz de ortaya anlamsýz ve düzensiz bir yapý ortaya çýkacaktýr.

Necip Fazýl’ýn deyiþleri içerisinde; “ Surda bir gedik açtýk mukaddes mi mukaddes ” beyitinin ifade ettiði mana üzere, surda açýlacak olan bir gedik, ileri de toplumsal boyutlarda milli beraberlik ve heyecan adýna kapatýlmasý mümkün olamayacak boþluklara sebebiyet verecektir. Ýþte milleti millet yapan unsurlar kalesinin surlarýndaki gedikleri kapatýp, yaralara derman olmasý mesabesinde kültürümüzde Nevruz Bayramý kutlamalarýnýn yeri oldukça büyük bir öneme haizdir.

Nevruz kutlamalarý, eski Türk edebiyatýmýzýn temel taþlarýndan olan halk hikâyelerimizde bile yer edinmiþtir. Eski Türk edebiyatýmýzda âþýk ozanlar tarafýndan saz eþliðinde dillerden gönüller yerleþmesi adýna Nevruz eðlencelerinin yer edindiðine rastlanmaktadýr. Bu halk hikâyelerimizden olan Mem ile Zin (Mem u Zin), hikâyesinin temelini her ne kadar aþkýn meydana getirdiði ayrýlýk acýsý teþkil etse de, mekânýný Nevruz eðlencelerinin gerçekleþtirildiði kýrlar oluþturmaktadýr. Ahmed-i Hani tarafýndan kaleme alýnmýþ olan bu aþk eseri, iþlediði olay örgüsü ve mekân baðlamýnda evrensel düzeyde bir eser olarak karþýmýzda durmaktadýr. Eserde umudu ve sevgiyi amaçlamasý baðlamýnda insanlarýn özlemini çektiði huzur ve barýþ dolu mekânlarda hikâyesinin kahramanlarýný dolaþtýrmýþtýr.

Mem ile Zin hikâyesinin temelinde, aþk ve onun neticesinde çekilen ýstýraplarýn acý sonunun maceralarý dile getirilmektedir. Aþk macerasýndaki Botan Beyinin tüm engellemelerine karþýn, Ahmed-i Hani, þiddete ve kaba kuvvete baþvurmak yerine, hayata ve özgürlüðe geçiþi âþýklarýn derin aþk tecrübelerinde ve iç dünyalarýnýn enginliðinde arayarak baharýn baþlangýcý sayýlan Nevruz Bayramýnda baþlatýr sonu hazinle biten bu macerayý. Yaþam ve özgürlük, hikâyenin temelindeki ana fikir olmasý babýnda, önemli bir yer teþkil etmektedir. Hikâyenin temelindeki bu ana fikri destekleyici tarzda bir mekânýn kullanýldýðý görülmektedir.

Nevruz, baþka düþüncelere ve duygulara kanat çýrptýran baþka bir dünya demektir hikâyede. Nevruz ile ilgili o kadar çok ayrýntý vardýr ki okuyan, bir zaman sonra kendi ruhunu o eðlencelerin merkezinde bulmakta pek de geç kalmaz. Nevruz ile birlikte yeryüzü yeþile boyanýnca, tabiatla birlikte ruhlar da uyanmaktadýr. Nevruz eðlencelerinin merkezi konumundaki kýrlarda, mesire yerlerinde lalelerin, sümbüllerin, güllerin, papatyalarýn renk cümbüþüne boðmasýyla birlikte etrafta güzeller boy göstermektedir. Evler boþalýp, herkes ruhunu yeþilliðin baðrýna salývermektedir. Gül ile bülbülün hasretinin bitmesi misali, kara sevdaya tutulmuþ âþýklar kýrlarda doðayla birlikte hasret gidermeye baþlar kalkan beyaz örtünün ardýnda. Onlarýn bu haline kuþlar, kelebekler, yapraklar ve nice börtü böcek eþlik etmeye baþlar. Her ruh, baharýn verdiði coþkuyla kendinden geçmiþ ve her can, Nevruz aþkýyla yanýp yakýlmaktadýr. Nevruz ile yakýlan sevda mumu, acýlarla, elemlerle, gözyaþlarýyla demlendikten sonra yine mevsimlerin kýþa tekabül ettiði günlerin sonunda erimekle nihayete kavuþur. Ýnsanlarý bir araya getirerek yeni sevdalarda yaralar açan Nevruz bayramýnýn yeri bu denli önemlidir.

Kýr eðlenceleri, Nevruz günü kutlamalarýnýn ana mekânýný teþkil etmektedir. Bu kýr alanlardaki bol yeþillik, insanlarýn eðlenmelerine geniþçe imkân saðlayan bir ortam, ferah bir hava, sulak yerlerin geniþçe yer tutmasý eðlencelerin buralara kaymasýna büyük bir etken teþkil etmektedir. Doðanýn canlandýðýnýn timsali bu alanlar, ayný zamanda insanlarýn da ruhlarýnýn canlanmasýný temsil etmesi bakýmýndan eþdeðerdedir.
Ýþte bu yüzdendir ki halk hikâyelerimizin temelindeki aþk olaylarýnýn ve eðlencelerinin de mekâný olarak yeþilliðin temsili kýrlardýr. Buralarda insanlarýn ortak duygular ve deðerler etrafýnda birleþmeleri saðlanmaktadýr. Ýþte bayramlarýn milleti ayný kültür an’aneleri etrafýnda birleþtiren temel etkeni bunlardýr.

Tüm bunlarýn akabinde denilebilir ki Nevruz eðlencelerinin Türk kültüründe deðiþik bölgelere göre farklýlýk göstermesine raðmen ortak noktasý, insanlarý bahara ve yeni bir yýla eðlenerek, þen þakrak bir biçimde girmelerine olanak saðlamasýdýr. Böylelikle insanlar arasýndaki sosyal deðerler pekiþtirilerek bir kaynaþma saðlanmaktadýr. Nevruz, milletin oluþumundaki temel dinamiklerin baþýnda gelmesiyle beraber, nesillerden nesillere aktarýlan kültür miraslarýmýzdandýr. “Gül tutan elde, bir tutam gül koku kalýrmýþ.” sözünden hareketle doðru ve yerinde tespitlerle yapýlan giriþimler daha güzel yarýnlara bahar zeminleri oluþturacaktýr. Bütün “bir”lerin gölgesi altýnda yaþarken, “iki”liklere meydan vermemek gerektir. Bülbüllerin daldan konarak þakýyacaðý baharlar pek de uzak olmasa gerek...

Bayramýmýz kutlu olsun…

NOT: SULTAN NAVRIZ: 22 Mart gününe Gaziantep ve çevresinde halk tarafýndan verilen addýr. Bu günde halk inancýna göre Sultan Navrýz adlý özel güçlere sahip çok güzel bir kýz, insanlarýn dileklerini gerçekleþtirmek için çevre illeri uçarak gezer.

ÖMER BATI
25.01.2010 / Gaziantep