Evet, maalesef en yüksek tahsillimiz bile ne yazık ki bağlaç olan ''de-da'' ekleri ile iyelik eki olan ''de-da'' eklerini hem de çok sık yanlış kullanıyor. ( Buna zaman zaman ben de dahilim.)
Şimdi oturup iyelik eki nedir, bağlaç nedir diye anlatmaya kalksam olay iyice Arap saçına dönecek. O bakımdan, bağlaç, iyelik eki konusuna hiç girmeden çok basit örneklerle ve formüllerle anlatmaya çalışayım nerede bitişik nerede ayrı yazılacağını:
Mesela bir şiir yazıyorsunuz ve şiirinizde şöyle bir mısra geçiyor
'' Sende alıp başını gitme ne olur?''
Sonra bu mısraya( bu kelime de aslında ''mısraa'' diye yazılır.) bakıyorsunuz ve '' de '' ekini doğru yazıp yazmadığınızı düşünüyorsunuz.
Formül basittir:
Mısrayı ( Mısraı) '' de-da '' eki olmadan yazın. Yani:
'' Sen başını alıp gitme.'' olarak...
Yazdığınız cümle '' de '' eki olmadan da anlamlı bir cümle mi ona bakacaksınız.
Peki '' Sen alıp başını gitme'' Anlamlı bir cümle midir? Evet.
O halde bu cümlede ''de '' eki ayrı yazılacak. Yani
'' Sen de alıp başını gitme'' olarak.
Bir başka örnek verelim:
Cümlemiz '' Sende kaldı yüreğim. '' olsun.
Formül aynı yine. Cümleyi '' de '' ekini atarak yazalım:
''Sen kaldı yüreğim''
Bu bir anlamlı cümle mi? Hayır.
'' De '' ekini attığımızda o cümle anlamsız bir cümle oluyorsa bu durumda '' de '' eki bitişik yazılacak?
Anlaşılmayan bir şey var mı?
Bir kez daha tekrar ediyorum: Cümleden '' de-da'' ekini attığımızda ortaya yine anlamlı bir cümle çıkıyorsa o '' de -da'' eki ayrı yazılacak. ''De- da'' ekini attığımızda ortaya anlamsız bir cümle çıkıyorsa '' de-da'' eki bitişik yazılacak.
Mehmet Fikret Ünalan kardeşimin bugünkü şiirinden bir örnekle devam ediyorum:
''İçimizde barınmaz, kesinlikle kalleşlik,''
''De '' ekini attık.
''İçimiz barınmaz kesinlikle kardeşlik''
Cümle anlamsız bir cümle oldu. O halde '' de'' eki bitişik yazılacak. Yani yukarıdaki yazılış doğru.
Bir başka örnek: Aynı şiirden...
''Bir fidanda sen eksen, bitmeyen sevgimize''
Kural neydi? '' de-da '' ekini attığımızda cümle anlamsız bir cümle oluyorsa ek bitişik, anlamlı bir cümle oluyorsa ayrı yazılacaktı değil mi?
Atalım '' da'' ekini. Ne oldu cümle?
'' Bir fidan sen eksen, bitmeyen sevgimize''
Cümle anlamlı bir cümle mi? Evet. O halde cümlenin doğru yazılışı nasıl olmalı?
'' Bir fidan da sen eksen bitmeyen sevgimize.'' Yukarıdaki yazılış yanlış.
Şimdi de sınav sorusu?
Hangisi doğru?
A) Oda beni seviyor.
B) O da beni seviyor
Bir diğer soru
A) Bu da çok güzel oldu.
B) Buda çok güzel oldu.
Bana bakın !
''Hocam ! Odanız sizi sevemez mi yani?'' ya da ''Buda heykeli bayağı güzel olamaz mı?'' Diye yorum yazmayın, kızarım ha.
Özetleyecek olursak:
'' De-da'' eklerini attığımızda cümle yine anlamlı bir cümle oluyorsa '' de-da '' ekleri ayrı yazılacak. '' De-da '' eklerini atarak yazdığımızda cümle anlamsız bir cümleye dönüşüyorsa '' de-da'' ekleri bitişik yazılacak.
...................................
Gelelim '' ki '' ekine
Burada cümlenin tamamının değil '' ki '' eki almış kelimenin manalı ya da manasız olduğuna bakıyoruz. Bunu yaparken de '' ki eki almış kelimeye bir '' ler '' daha ekliyoruz.
Yani ki eki almış her kelimeyi '' kiler'' eki almış gibi yazıyoruz.
Kafanız karışmasın. Hemen bir örnek veriyorum. Cümlemiz şöyle bir şey olsun:
'' Elindeki yazmayı sarıya mı boyadın?''
''Ki'' ekini acaba doğru yazdık mı?
Bunun için ne yapacaktık? '' ki '' eki almış kelimeyi kiler eki almış gibi yazacaktık ( mutlaka bitişik yazacağız doğru mu yanlış mı yazdığımızı test etmek için. )
Yazdık. Kelime ne oldu? ''Elindekiler''
''Elindekiler'' anlamlı bir kelime mi? Evet...
O halde buradaki '' ki '' eki bitişik yazılacak.
Yani '' Elindeki'' olarak... Yukarıdaki yazılış doğrudur.
Bir başka örnek verelim ve örneğimiz Mehmet Akif'ten olsun.
''Sen ki âsâra gömülsen taşacaksın heyhat''
Ne yapacaktık? ''ki '' eki almış olan kelimeyi '' kiler '' eki almış gibi yazacaktık.
Yazalım:
'' Senkiler ''
Bir anlamı var mı? Yok.
O halde '' ki '' eki ayrı yazılacak
Yani '' Sen ki '' olarak...Yukarıdaki yazılış da doğrudur.
Kural basit: ''Ki'' yerine '' kiler '' yazıyoruz. Kelime anlamlı ise '' ki ''ekimiz bitişik yazılacak. Anlamlı değilse ayrı yazılacak.
Bir iki örnek daha verelim:
Hangisi doğru?
A) ''Gönlünde ki ben miyim?''
B) '' Gönlündeki ben miyim?
Kralı uygulayalım:
'' Gönlündekiler'' Anlamlı mı? Evet. O halde kural neydi? Bitişik yazılacak ''ki'' ekimiz. Yani doğru cevap B Şıkkı '' Gönlündeki''
Bir başka örnek:
Hangisi doğru?
A) '' Öyle bir bela ki sorma.''
B) '' Öyle bir belaki sorma.''
Kuralımızı uyguluyoruz:
'' Belakiler''
Anlamlı bir kelime mi? Hayır.
O halde doğru yazılış '' Bela ki'' yani A Şıkkı.
Şimdi bir sınav yapalım:
Hangisi doğru?
A) Sendeki kaşlar bende de olaydı yar
B) Sende ki kaşlar bende de olaydı yar
Cevap olarak '' Hiç biri değil hocam. Doğru cevap '' Kaşları senden, rastığı benden, ela gözlü küçük hanım, ayrılamam ben senden.'' Olmalıydı.'' Diyeni vururum alimallah.
Bir başka soru:
Hangisi doğru?
A) Yeterki koş gel bana.
B) Yeter ki koş gel bana.
Bu soruya da sakın '' Doğru cevap: Börekler açayım sanadır hocam.'' Diye cevap vermeyin.. Lütfen ama.
Özetin de özeti:
Ki eki almış kelimemizi '' Kiler '' eki almış gibi yazdığımızda kelime yine anlamlı bir kelime oluyorsa '' ki '' bitişik yazılacak.
'' Ki'' eki almış kelimemizi ''kiler'' eki almış gibi yazdığımızda ortaya anlamsız bir kelime çıkıyorsa '' ki'' ekimiz ayrı yazılacak.
