Yaþadýðýmýz bir olay ya da duruma ana hatlarýyla üç tür tepki verme biçimimiz vardýr: Negatif, gerçekçi ve pozitif tepki biçimleri. Negatif tepkilerimiz içinde bizi en fazla sýkýntýya sokan, kendimizle ve insanlarla olan iletiþimimizi zayýflatan öfke duygusu ve bu duygunun dilimize ve davranýþlarýmýza yansýmasýdýr. Öfke genellikle alýnganlýk hissinin ve kiþiliðimize yönelik bir saldýrýda bulunulduðu algýsýnýn devamýnda gelir. Genellikle anlýk olarak bu iki histen birine kapýlýr ve öfkemizi ifade etme ihtiyacý duyarýz. Ortaya koyduðumuz her öfke bir diðerinin hazýrlayýcýsýdýr. Eðer bu defa öfkelenirsek bir dahaki sefere daha çok öfkelenme ihtiyacý hissederiz. Zincirleme bir reaksiyon halinde bu durum sürer gider. Ve zamanla üzerinde düþünmemize fýrsat kalmadan ortaya çýkan, otomatikleþmiþ bir alýþkanlýk halini alýr. Artýk öfkenin esiri olmuþuzdur ve onu yönetmeye muktedir bir tarafýmýz kalmamýþtýr. Durum diðer negatif duygular için de böyledir. Kronik nitelik kazanmýþ, çoðu zaman nedenini kestiremediðimiz üzüntü, korku ve kaygý halleri de öfke duygusunun izlediði yolu izleyerek alýþkanlýk haline gelir ve kiþiliðimize yerleþir. Bu ve benzeri türden negatif alýþkanlýklar bir araya gelerek yeni yeni alýþkanlýklarý da doðurabilir. Örneðin piþmanlýk duygusu alýnganlýk, öfke, korku ve kaygý duygularýnýn bir karýþýmýdýr ve genellikle bu duygular zihinde birikmesi ve dýþa vurumu neticesinde açýða çýkar.

Aslýnda piþmanlýk duygusunun açýða çýkýþý baþa dönüþün baþlangýcýdýr bir bakýma. Piþman oluþumuz, genellikle ilk tetikleyici ile karþýlaþtýðýmýz takdirde yeniden korkmaya ve kaygýlanmaya baþlayacaðýmýzýn, alýnganlýðýmýzýn artacaðýnýn, yeni bir öfke nöbetine tez zamanda maruz kalacaðýmýzýn habercisidir. (Burda kastedilen tetikleyici dýþ dünyadan gelen bir uyaran olabileceði gibi, bazen iç dinamiklerimiz de tetikleyicilik vazifesi görebilir.) Artýk bu döngü bilinçaltýmýz tarafýndan hayata, insanlara ve yaþananlara vereceðimiz bir tepki verme biçimi haline getirilmiþtir. Eðer farkýndalýðýmýz zayýfsa kolay kolay bu döngüden çýkamayýz. Bilinçaltýmýz bizi hegamonyasýna almýþtýr ve bizden kendisine itaat etmemizi beklemektedir.

Diðer bir tepki verme biçimimiz pozitif duygularýn hayatýmýza hakim oluþudur. Negatif tepki verme biçimine göre daha saðlýklýdýr ve daha ziyade bardaðýn dolu tarafýný görme eðiliminde oluruz. Ýçimiz kýpýr kýpýrdýr hep ve zaman zaman poliyannacýlýkta kantarýn topuzunu kaçýrdýðýmýz olur. Haddinden fazla merhametimiz ve sadakatimiz; aþýrý seviyor, aþýrý seviniyor, en basit bir olayda bulutlarýn üstüne çýkýyor oluþumuz; aslýnda çok da kolay kýrýlabileceðimizin habercisidir. Özellikle sevdiðimiz insanlara gösterdiðimiz sevgi, ilgi ve müsamahanýn karþýlýk bulmamasý bizi anýnda negatifliðe sürükleyebilir, alýnganlýk hissimizin tetiklenmesine neden olabilir. Örneðin bipolar bozukluk hastalarý bu sürüklenmeyi ziyadesi ile yaþarlar. Severler, ilgi gösterirler, beklenti içerisine girerler fakat karþýlýk bulamayýnca birden depresifliðe sürüklenirler. Alýnganlýk, öfke, piþmanlýk, kaygý ve korku gibi duygular birbirine karýþýr ve artýk karþýnýzda bambaþka bir insan vardýr. Tabi bu durum sadece bipolar bozukluk hastalarýna has bir özellik deðildir. Onlar sadece bu konuda kantarýn topuzunu kaçýranlardýr. Asýl dikkat etmemiz gereken düþük dozajlarda da olsa bizim yaþayýp yaþamadýðýmýzdýr. Gözlemlerim ekseri insanýn bu durumu az çok yaþadýðý kanýsýný oluþturdu bende. Karý koca iliþkilerinde bu durum daha belirgin hale geliyor.

Tepki verme biçimleri arasýnda en fazla itibar göreni gerçekçiliktir.Sakýncalarý olmakla birlikte insaný en tutarlý ve en kararlý gösteren tepki verme biçimi budur. Duygulardan ziyade doðrudan akýl ve mantýktan beslenmeyi tercih eder. Ýçine duygu karýþsa bile bu duygular bilinçaltýnýn deðil üst bilincin kontrolündedir. Gerçekçilik duygularýmýzý ortaya koyacaðýmýz zaman bunu bir akýl süzgecinden geçirebilmemize olanak ve zaman tanýr. Zihnimizde bir düþünce ve devamýnda bir duygu belirdiðinde, bu duyguyu doðru yerde ve zamanda, doðru muhataba karþý mý hissettiðimizi, hangi dozda ortaya koyacaðýmýzý test edecek gücü kendimizde bulabiliriz. Saliselik anlarda düþünebilir ve verilebilecek en doðru tepkiyi verebiliriz.

Fakat ben gerçekliðin biraz pozitifliðe meyletmiþ halini kiþilik alýþkanlýðý haline getirmenin daha saðlýklý olduðunu düþünüyorum. Zira daha önce belirttiðim üzere gerçekçiliðin de sakýncalarý var. Örneðin gerçekçilikte dayanaðýn akýl ve mantýk oluþu; merhamet, sadakat gibi pozitif duygularý zamanla etkisizleþtirebildiði gibi, insaný menfaatlerine düþkün hale de getirebilir. Farkýna varmadan negatif bir duygu olan çýkarýmýzý körü körüne koruma arzumuza yenik düþürebilir bizi. Gerçekçi olduðumuzu zannederken bir anda negatif tepkiler veren bir kýsýr döngünün içine düþebiliriz.

Þunu da belirtmek lazým: Aslýnda tepki verme biçimlerimiz net olarak katagorize edilemez. Kimi insan, bir ömür deðiþik olay ve durumlara karþý hepsini birden kullanabildiði gibi, kimi insan da sadece biriyle bir ömrü tüketebilir. Bir baþkasý farklý durum ve olaylarda farklý farklý seçeneklere yönelebilirken, bir öteki üçünü birbiri içinde eritip yeni bir format geliþtirebilir. Psikolojide yüzde yüz sonuçlar veren net tespitler yoktur. Kiþiden kiþiye, zamandan zamana deðiþikler açýða çýkabilir. Örneðin ben bu süreci biraz farklý yaþadým. Ömrümüm 29 yýlýný haddinden fazla negatif bir ruh hali ve depresiflik içinde yaþadýktan sonra bir yýl kadar bir belirsizlik süreciyle boðuþtum. Sonraki bir buçuk yýl bütünüyle pozitifliðe yönelmem gerektiðini düþünmeye baþladým. Kýsmen yöneldim de... Düþüncelerimi, konuþmalarýmý, duygularýmý pozitifleþtirmek için uðraþtým. Fayda da gördüm. Ancak pozitif bakýþ açýsýndaki eksikleri gördükçe ve samimiyet problemi yaþadýðýmý hissettikçe yaklaþýk bir yýl önce daha gerçekçi bir bakýþ açýsý ve tepki verme biçimi edinip bunu alýþkanlýk haline getirmem gerektiðini fark ettim. Artýk bunun için uðraþýyorum fakat yarýn ne düþüneceðimi ve neyi benimseyeceðimi de pek kestiremiyorum. Ama aslolanýn belli bir kiþilik tipine sahip olmaktansa esnek, deðiþebilir, tazelenebilir bir alýþkanlýklar silsilesi oluþturmanýn evla olduðuna inandýðýmý belirtmeliyim. Kendim gibi olmalýyým ancak bu sýrada da deðiþim, geliþim ve yenilenme için kendimden ödün vermem gerektiðini de bilmeliyim.