Mehmet�ik Afrin harekat�na giderken bir gazetecinin '' hedef neresi?'' sorusuna bir askerin '' K�z�l Elma'' diye cevap vermesi ve bozkurt i�areti yapmas�yla birlikte olduk�a uzun bir s�re unuttu�umuz ''K�z�l Elma '' yeniden g�ndeme geldi.

Peki nedir bu ''K�z�l Elma?'' neyi ifade eder?

Hangi kitaptan okumu�tum hat�rlam�yorum ama ''K�z�l Elma'' y� ilk kez ��yle bir �ey olarak okumu�tum:

�stanbul'un Fethinden sonra Osmanl� Devleti Avrupa �lkelerini birer birer egemenli�i alt�na almaya ba�lad�. Egemenli�i alt�na ald�� her Hr�stiyan �ehrinde en b�y�k kiliselerde kilisenin tavan�ndan a�a��ya do�ru sarkan alt�ndan bir top bulunuyordu. ��te K�z�l Elma da buydu. Yani o alt�n toplar� birer birer toplamak o kiliselerin �at�lar�na hilali kondurmak. En �nemli hedef ise Vatikandaki Saint Pierre Kilisesiydi. Yani papal�k.

�stanbul �niversitesi Edebiyat Fak�ltesi Tarih B�l�m� ��rencisi oldu�um zaman K�z�l Elman�n Osmanl� kaynaklar�nda da var oldu�unu g�rd�m. Mesela Gelibolulu Mustafa Ali'nin K�nh'�l Ahbar adl� eserine g�re K�z�l Elma Portekiz'de bir kilisedir. Neden Portekiz? ��nk� Avrupa'n�n en bat�s�nda bulunan �lkedir. Yani hedef Avrupa'n�n en do�usundan en bat�s�na t�m topraklar� T�rk yurdu yapmakt�r. Ayn� eserin bir ba�ka yerinde ise K�z�l Elmadan '' Ferenklerin �lkesinin en bat�s�ndaki bir kilise '' Diye bahsedilir ki bu yine Portekiz'i, dolay�s�yla t�m Avrupa'y� i�aret eder.

Balkanlardaki ilk sufilerden olan Sar� Saltuk�un efsanelerini derleyen Ebu Hayr�er-Rumi, Saltuknamesi�nde ��yle anlat�r: �Yidi g�n gitdiler. Abadanl��a ��kd�lar kim �ng�r�s (Macaristan) ve Alaman ve Ayurusapur (Habsburg?) taraf�dur. Bir ulu �ehre ��kd�lar kim bir ulu hisar i�inde bir ulu kilise kapusu berkitmi�, �st�nde bir altun top kubbesinde dururd�, k�z�l altundan bir alma resminde idi. Pes andan �erif Sar� Salt�k eyitdi (dedi): Bu nedir? didi. Eyitdiler: Buna K�z�l Alma dirler� didiler.�

Ayn� eserde K�z�l Elma temas�na I. Murad��n (1362-89) d��n�n anlat�ld�� b�l�mde de de�inilir. Bu b�l�mde Sar� Saltuk, Osmanl� padi�ahlar�n� �K�z�l Elma�ya g�t�recek yolu g�steren bir �nc� olarak tarif edilir. B�ylece K�z�l Elma, Osmanl�lar�n Avusturya-Macaristan �mparatorlu�unun topraklar�na yapacaklar� seferlerin manevi kald�rac� olur.

Hem Tarih�i hem de edebiyat�� olan Orhan �aik G�kyay ise K�z�l Elma'n�n Roma'daki Saint Pierre Kilisesi oldu�unu s�ylemi�tir. ( Vatikan, Papal�k )

Bu arada K�z�l Elma'n�n T�rklerin Ergenekon'dan ��k��lar�n� ve d�nyan�n �� k�t'as�na yay�lmaslar�n� ifade etti�ini s�yleyenler oldu�u gibi G�ne�in do�u�u ve bat��ndaki k�z�ll��, dolay�s�yla da ufkumuzda olan t�m kara ve denizlerin T�rk hakimiyetine girmesi idealini anlatt�� da s�ylenir.

Yani K�z�l Elma asl�nda bir idealdir. Bir hedeftir. Yakla�t�k�a uzakla�an ama uzakla�t�k�a daha cezbedici olan bir hedef...

Baz�lar�na g�re olduk�a y�ce bir idealdir ki bu ideali Turan olarak ifade edenler de vard�r. Baz�lar�na g�re ise emperyalist bir d��ncedir.

K�z�l Elman�n T�rk �iirinde de yeri vard�r. Mesela 1692-1800 y�llar� aras�nda ya�am�� olan A��k Kurbani ��yle diyor bir �iirinde:

"Pa�am�z sa� olsun, d��man yo� olsun

Gine artt� ��hret,�anlar bizimdir.

Askerimiz vard� Sa�- G�rcistan' a

Ezelki �keler, eller bizimdir.

Serasker y�nelmi� yolda gelmede

Murad�: �inan'�, �ah' i almada.

Eski ni�anl�m�z K�z�l alma' da

O a��lmaz da�lar, beller bizimdir.

Af�ar T�rk�m Nadir �ah'�n ��kt�� bir sefer i�in �iir yazan A��k S�f� de yazd�� destana ��yle ba�lam��t�r:

"�ah niyet eyledi k�z�l alma' ya

Yan�s�ra ni�e hanlar yerisin.

�eksin d��manlara e�ri k�l�c�

Su yerine k�z�l kanlar yeri,lin."

Yusufelili Ali Huzuri Co�kun bir gazelinde T�rklerin K�z�l elma �lk�s�n� �u beyitle anlat�r:

'T�rk ordusu feth etmeye K�y�n hedef etmi�.

Ey ka' be-i maks�d K�z�l alma nesin sen"

Ziya G�kalp'in ise do�rudan do�ruya K�z�l Elma adl� bir �iir kitab� oldu�unu biliyoruz. O da K�z�l Elmay� �u �ekilde ifade eder:

"Zemini mefkure,semas� hayal...

Bir g�n ger�ek olacak �imdilik masal..."

�iirler d��nda mesela �mer Seyfettin'in ''K�z�l Elma Neresi'' Ba�l�kl� hikayesinde oldu�u gibi di�er edebi eserlerimizde de K�z�l Elmaya rastlamak m�mk�nd�r.

Evet, bir efsane ile noktalayal�m:

******************************************************

� K�z�l-Elma'ya...

� K�z�l-Elma'ya gidece�iz!

. . . . . . . .

Zaman�n S�leyman'�, ans�z�n... K�kremi� bir tufan halinde akseden bu naralar� duydu. Ota��nda yaln�zd�. Yar�m saat evvel da��lan D�v�n'�n cenk i�in g�sterdi�i kahraman arzuyu d��n�yordu. Bug�n, yaln�z vezirleri de�il, kazaskerleri, defterdarlar�, ni�anc�lar�, "a�a, keth�d�, serdar, yayaba��, b�l�kba��, vekilhar�" gibi, yeni�eri z�bitlerini, hatta solaklar� bile �a��rm��, hepsini huzurunda toplam��t�. Hepsi ".... Kafda��'na kadar arkandan gelmeye haz�r�z, padi�ah�m!" diye ayaklar�na kapanm��lar, g�zlerinden sevin� ya�lar� d�km��lerdi. ��te �imdi "sefer karar�" ordu i�ine yay�lm�� olacakt�. Ota��n biraz uza��nda... K��k me�e orman�n�n nihayetindeki mah�erde, deminki D�v�n'�n sevinci, b�y�k bir heyecan umman� gibi kayn�yor, kabar�yor, kabar�yor; bu umman�n g�r�nmez, i�itilir dalgalar�, yak�n ufuklar�n bulutlu sahillerine de�il, sanki b�t�n cihan�n t�k�na �arp�yordu:

� K�z�l Elma'ya...

� K�z�l Elma'ya!

� K�z�l Elma'yacak....

. . . . . . . .

Padi�ah, taht�ndan yava��a aya�a kalkt�. Sa� elini alt�n koltu�a dayad�. G�kten inen, m�n�s� anla��lmaz bir sese kulak verir gibi ba��n� b�kt�. Ordunun velvelesini dikkatle dinledi. "K�z�l Elma, K�z�l Elma...." Bu ismi �ehzadeli�inden beri binlerce defa duymu�tu. Sonra tekrar tahta oturdu. G�zlerinin �st�ne kadar e�ilmi� yusufiyesini geri itti. Gayet ��k�k, geni� aln�n�, esmer uzun parmaklar�yla tuttu. D��nd�. D��nd�.

� K�z�l Elma neresi?

Diye m�r�ldand�. �arkta olsun, garpta olsun, sefere ��karken galeyana gelen asker hep "K�z�l Elma'ya!.." diye ba��r��yordu. Bu naray� yeni�eri k��lalar�nda, sipahi ocaklar�nda, ge�it resimlerinde, hatta �stanbul'da, saray�n i� bah�esinde bile duymu�tu. K�z�l Elma neresiydi? �vez rengi s�rmal� perdenin arkas�nda n�bet bekleyen Mahmud'u �a��rd�:

� Sadrazama s�yle, vezirlerle beylerbeyini, kazaskerleri toplas�n. Hemen kar��ma gelsin!

Dedi.

Yar�m saat evvelki b�y�k D�v�n'dan ��kan vezirler, ni�in yine huzura �a��r�ld�klar�n� �rkek bir �st�rap ile merak ediyorlard�. Ahmed Pa�a'yla Had�m Ali Pa�a'n�n arkas�ndan kazaskerler, Sokullu Mehmet Pa�a, Haydar Pa�a, Ayas Pa�a, �skender Pa�a, g�zleri yerlerde ota�a girdiler. Birer birer taht�n sa�a��n� �p�p el ba�lad�lar. Padi�ah, beyaz t�lbent sar�l�, �ifte tu�lu yusufiyesini yine �ok �ne e�mi�ti. Ka�lar� hi� g�r�nm�yordu, y�z� her vakitkinden daha sertti. �nce murass� direkler �st�ne kurulmu� donuk z�mr�tten bir kubbeyi and�ran ota��n lo� s�k�nunu:

� "K�z�l Elma" neresi? ��inizden bilen var m�?

Suali bozdu.

� !

� ?

� !...

� ?..

. . . . . .

Kimse cevap veremedi. Herkes �n�ne bak�yordu.

Padi�ah:

� Bunu sormak i�in sizi �a��rd�m, dedi, ota��m�z�n etraf�nda daima bu naray� i�itiriz. ��te bak�n�z. Yine "K�z�l Elma'ya K�z�l Elma'ya..." diye ba��r��yorlar.... Buras� neresidir? Binlerce defa ismini i�itti�im bu memleketin neresi oldu�unu ��renmek isterim.

Tam��var f�tihi Ahmet Pa�a kekeledi:

� Viyana olsa gerek, padi�ah�m....

Padi�ah, �teki vezirlere d�nd�:

� �yle mi?

� ....

Ne "evet" ne "hay�r" diyebiliyorlar, �nlerine bak�yorlard�. Padi�ah, orduya getirdi�i "kaplan postlu, kurt ta�l�, �ekirdek mahmuzlu, tekne kalkanl�, tepeden t�rna�a kadar demire garkolmu�, elleri kostani�eli, ak k�z�l bayrakl�", emsali g�r�lmemi� m�kemmel alay� ile iki g�n evvel tevecc�h�n� kazanan Rumeli Beylerbeyine sordu:

� Sokullu! Sen s�yle, K�z�l Elma neresi?

� "Roma" olsa gerek, padi�ah�m!

� Ne biliyorsun?

� �yle san�r�m.

� Sanmak bilmek de�ildir...

. . . . . .

Padi�ah, s�ras�yla �lim kazaskerlere de sordu. K�z�l Elma i�in kimi "�in", kimi "Ma�in" diyordu. Ayas Pa�a:

� Hind'dir.

Haydar Pa�a:

� Sind'dir!

�skender Pa�a:

� Kafda��'n�n arkas� olsa gerektir.

Dedi. B�y�k padi�ah, anlamak istedi�i �eyi kimsenin bilmedi�ini g�r�nce, can� daha beter s�k�ld�. Taht�n koltuklar�n� asabiyetiyle tuttu. �deti olmayan bir hiddetle kazaskerle d�nd�. Ac� ac� g�l�msedi:

� Yaz�k sizin ilminize!

� ...

. . . . . .

"Her �eyi biliyoruz!" sanan bu "Horasan�" kavuklu ba�lar u�rad�klar� hakaretin alt�nda hafif�e salland�lar. Onlar, her �eyi kabul edebilirlerdi. L�kin cahilli�i? Asla.... Ortalar�ndan, kara sakall�, bast� bacak, �i�man bir fakih, bir ad�m ilerledi. Bu hem en �limleri, hem en cesurlar�yd�:

� Padi�ah�m! dedi, bu "K�z�l Elma", halk kullar�n�n uydurdu�u bir efsanedir. Ne asl� vard�r, ne fasl�... Bir hakikat de�ildir ki, biz bilelim. Halk ise, padi�ah�m, bilmez s�yler.

Zaman�n h�kim S�leyman'� alt�n koltu�a dayal� elini kald�rd�:

� "Halk�n dedi�i! Hakk�n dedi�i!"

� ...

Bodur kazasker, bu s�zden bir �ey anlamad�.

Padi�ah devam etti:

� Bu bir hakikattir! Mademki halk s�yl�yor; halktan gelen ses, Hakk'�n sesidir! Ona efsane denmez. Mutlaka bir asl� vard�r. Fakat siz bilmiyorsunuz....

� Ne �eriatta ne ilimde b�yle bir isim yoktur ki, m�semm�s� olsun...

� Ne �eriatta ne ilimde b�yle bir isim yok diyorsun....

� Evet padi�ah�m.

� L�kin �rfte yok mu?

� ...

Fakih d��nd�. �n�ne bakt�. "Yok!" diyecekti. Fakat, i�te sefer e�lentisi yapmaya ba�layan b�y�k ordunun velvelesi i�inde "K�z�l Elma'ya" naralar� birbiri arkas�na �akan �im�ekler gibi g�rl�yordu. Asker yaln�z sefere gidece�i, muharebeye girece�i zaman de�il, hatta ��mard��, isyan etti�i vakitlerde bile bu naray� savurmuyor muydu? Bu daima ta�an, kabaran, co�an bir kuvvetin ne oldu�u bilinmeyen bir gayesi idi. Daha medresede minimini bir ��mezken sipahi, yeni�eri b�l�klerinin bu naray� bast�klar�n� i�itirdi. Bunu iyice hat�rl�yordu. Ama, asl�n�n ne oldu�unu merak edip ��renmemi�, okudu�u metinlerde bu isme dair bir �eye rastgelmemi�ti. Yutkundu. �n�nde ba�l� duran ellerini s�kt�. Art�k "K�z�l Elma �rfte yoktur" diyemezdi. ��nk�... ��te.... Duyuyordu!

� Var padi�ah�m!

Dedi.

� �yleyse m�semm�s� da var.

� ...

Fakih sustu. K�zard�. Bir ad�m geriledi. Yine �n�ne bakt�. �rf�n hakikatini �eriat da tasdik etmiyor muydu? Padi�ah, bunu bilen f�z�llardand�. Kar��s�nda safsataya imkan yoktu. �b�r kazaskerler arkada�lar�n�n ma�lubiyetine bakarak, a��z a�mad�klar�na i�in i�in seviniyorlar, "S�k�t s�zden hay�rl�d�r!" hikmetini hat�rl�yorlard�. Padi�ah yine ac� ac� g�ld�:

� D�nya ne tuhaft�r! dedi. Siz i�te bu halk�n ba�lar�s�n�z. Bu halk� idare edersiniz. Halbuki onun istedi�i �eyin ne oldu�unu bilmezsiniz..

� !...

� .....

. . . . . . .

L�kin h�kim padi�ah, kahraman, �rif, f�z�l, ��ir oldu�u kadar da insafl�yd�! Her �eyi evvela kendi nefsinde muhakeme eder; her h�km�, her karar� vermezden evvel bir kere kendi vicdan�ndan ge�irirdi. Huzurundaki kullar� sualine bir cevap bulamamaktan k�vran�rlarken, o da s�k�ld�. "Der�n� lisanla" kendi kendine sordu:

"Ey S�leyman! Bunlara sordu�un �eyin ne oldu�unu acaba kendin bilir misin?"

"Bilmem ama.."

"Ama?"

"...Sezerim!"

Az�c�k ferahlad�. Sezdi�ini d��nmeye ba�lad�. Bu, tabiat�n, ilmin, irfan�n �tesinde bir hakikatt�. Evet, i�te "K�z�l Elma", ne oldu�unu sanki biliyor, fakat s�yleyemiyordu. Halbuki bu vezirler, kazaskerler, beylerbeyleri.... Hay�r, hi�bir �ey sezmiyorlard�. Birisinin laf� �tekininkine uymuyordu. Kimi �in, kimi Hind, kimi Sind, kimi Viyana, kimi Roma diyordu. K�z�l Elma bunlar�n hi�biri de�ildi! ��inden:

"Belki hepsinden daha k�ymetli bir yer!"

Dedi. Sonra, utan�lar�ndan k�zaran kullar�na sordu:

� K�z�l Elma'n�n neresi oldu�unu kimden ��renebiliriz?

� ....

. . . . .

Herkes �n�ne bak�yor, yanl�� bir �ey s�ylememek i�in kimse a�z�n� a�m�yordu. Yaln�z �skender Pa�a:

� Padi�ah�m! dedi, kazasker kullar�n�n ilimleri kitaptand�r! Vezir kullar�nla, biz k�lelerine gelince... �yle derin �limlerden de�iliz! ��te ne kadar bilgisiz oldu�umuz sual-i h�m�y�nunuzla meydana ��kt�. "Bin �limin bilmedi�ini bir �rif bilir" derler. �rade buyurun. Bir �rif bulal�m. Ona sorun.

� �rif kimdir?

� Bilmeyip sezen, padi�ah�m...

. . . . .

Sonra �skender Pa�a, saf bir askerin basit mant�� ile "K�z�l Elma, K�z�l Elma!" diyen halk�n mutlaka bir �ey murad etti�ini, ku�lar�n �t��nde bile kendi dillerince bir m�n� oldu�unu s�yledi. K�sa boylu, inat�� kazasker, halk�n ne s�yledi�ini, ne istedi�ini asla bilemeyece�ini tekrar iddia etti. Padi�ah, �skender Pa�a'ya, ��k�p gizlice ordunun i�ine girmesini, n�m�yi� alay�nda ba��ranlardan rastgele �� ki�i tutup huzuruna getirmesini irade etti. �skender Pa�a ��k�nca padi�ah kazaskerlere �rfe dair ayr� ayr� sualler sormaya ba�lad�. Vezirlerle beylerbeyleri, anlamadan, dinliyorlard�.

�skender Pa�a, biraz sonra, ota�a girdi:

� �� ki�i tuttum, padi�ah�m!

Dedi.

� Evvela bir tanesini getir bakal�m.

. . . . .

�skender Pa�a, ota��n meh�betinde �rkerek sapsar� kesilmi�, ba��nda per��n�si da��lm��, tirtir titreyen bir adam� soktu. Bu, uzun boylu, pala b�y�kl�, kuvvetli bir garipti. Orduda ayakkab�c�l�� yapan serserilerden biriydi. Ota� kap�s�n�n d��ndaki kap�c�lar�n ��rettikleri gibi, tahta do�ru gitti. Yeri �pt�. Aya�a kalkmad�. Kollar� g��s�nde ba�l�, diz�st� kald�. Padi�ah sordu:

� "K�z�l Elma, K�z�l Elma" dersiniz, bu, neresi?

. . . . . Garip, i�ledim sand�� c�r�mden beraat i�in:

� Herkes ba��r�r, padi�ah�m. Ben de ba��rd�m, dedi.

� Neye ba��rd��n� sormam. K�z�l Elma neresidir? Onu s�yle!

Garip teredd�t etmedi:

� Padi�ah�m�z�n bizi g�t�rece�i yer!

Dedi.

� Oras� neresi?

� Padi�ah�m�z bilir.

. . . . . .

Padi�ah, �skender Pa�a'ya d�nd�:

� �kincisini getir bakal�m!

Dedi.

Diz�st� duran garip, vezirlerin i�aretiyle kalkt�. Geri geri gitti. Perdenin yan�nda dikildi. Bu sefer huzura getirilen, t�knaz, esmer, beyaz ke�eli, afacan bir yeni�eri neferiydi. Serbest�e y�r�d�. Sa�a�� pt�. Kalkt�, el ba�lad�. Padi�ah�n "K�z�l Elma neresi?" sualine, d��nmeden:

� �n�m�ze d��p bizi g�t�rece�in yer... Padi�ah�m! cevab�n� verdi.

� Oras� neresi?

� Sen bilirsin padi�ah�m!

. . . . .

�skender Pa�a ��nc�y� huzura soktu. Bu, geni� omuzlar�na bataras�n�n u�lar� d��en gen� bir bostanc�yd�.

� !..

� K�z�l Elma neresi?

� At�n�z�n gitti�i yer... Padi�ah�m!

� Oras� neresi?

� Neresi oldu�unu ancak padi�ah�m bilir...

. . . . .

Evet... Oras� ne Hind ne Sind, ne �in ne Ma�in, ne Viyana, ne de Romayd�. Padi�ah, huzurundakilere:

� G�rd�n�z ya, dedi, ��n�n de cevab�nda bir fark yok. Hakikat bir! "K�z�l Elma" benim gitmek istedi�im yer, i�te... Hakk'�n beni g�nderece�i yer...

. . . . . .

Do�ruyu s�yleyen bu �� ki�iye hemen ��er y�z kese ak�e ihsan etti. Art�k "K�z�l Elma'ya, K�z�l Elma'ya" naralar� �o�al�yor, ta��yor, daha ziy�de yakla��yordu. Padi�ah, birdenbire, Hakk'�n kendini g�nderece�i yeri d��nd�. Nihayeti bulunmaz Hak yolunun, hakikat yolunun gitti�i "K�z�l Elma" denen bu cennet kar��s�nda, Viyana, Roma, Hind, Sind, �in, Ma�in birtak�m f�ni harabelerden ba�ka bir �ey miydi? Ba��n� sallad�. Arkas�na dayand�. �ri siyah g�zlerini ufaltt�. �lah�, manevi bir zevke varm�� gibiydi! M�debbir vezirlerinin, �lim kazaskerlerinin, kahraman beylerbeylerinin tekrar sa�ak �p�p ��k��lar�n� g�rmedi bile... Ota��n kap�s�nda, onlar da �imdiye kadar asla ulviyetinin, meh�betinin fark�nda olmad�klar� muazzam bir manzara kar��s�nda donup kald�lar; sefer e�lentisi yapan y�z binlerce asker, kol kol olmu�, cirit oynayarak, kayna�arak ota� etraf�nda geni� bir daire �eviriyorlar:

� K�z�l Elma'ya...

Naralar�yla, sanki hayalin eremeyece�i derecede y�ksek, pek y�ksek bir ar�a do�ru... Kalkanlardan kanatlar�yla u�maya haz�rlan�yorlard�!

*********************

Zaman zaman sorarlar: ''K�z�l Elma '' Asl�nda hedef olarak bat�y� g�sterdi�i halde �imdi do�uya yap�lan bir sefer i�in ''Hedef K�z�l Elma'' denebilir mi?

Do�u'da bat�l�lar oldu�u m�ddet�e denir...

Bu yaz�n�n haz�rlanmas�nda a�a��daki linklerdeki yaz�lardan olduk�a fazla faydalan�lm��t�r:

1-https://www.sozcu.com.tr/2018/gundem/kizil-elma-ulkusu-nedir-mehmetcik-istikamet-kizil-elma-dedi-peki-ne-demek-2184369/

2https://tr.wikisource.org/wiki/K%C4%B1z%C4%B1l_Elma_Neresi%3F

3-http://www.turkiyatjournal.com/Makaleler/1323208600_9.pdf

Sitedeki

�nceki Yaz�s� Sonraki Yaz�s�

Yazar�n

�nceki Yaz�s� Sonraki Yaz�s�

( K�z�l Elma ba�l�kl� yaz� Sami Biber taraf�ndan 16.12.2018 tarihinde sitemize eklenmi�tir. Sitemizde yay�nlanan eserlerin hukuki sorumlulu�u , kullan�lan materyaller ve yaz�n�n i�eri�i yazarlar�na aittir.�zin al�nmadan kaynak g�sterilse bile sayfam�zdaki eserler ba�ka yerde yay�nlanamaz. Eserlerin izin al�nmadan kopyalanmas� ve kullan�lmas� 5846 say�l� Fikir ve Sanat Eserleri Yasas�na g�re su�tur. )
Okudu�unuz Yaz�n�n Site Kurallar�n� �hlal Etti�ini D��n�yorsan�z, Site Y�netimine Bildirmek ��in T�klay�n�z.